مسجد جامع ترک و سنگ‌هایی که در برابر هنر به تعظیم درآمده‌اند!

مسجد ترک از نظر ساختار و مصالح به کار رفته، یکی از زیباترین و دیدنی‌ترین مساجد آذربایجان شرقی است. شیوه ساخت این مسجد به گونه‌ای است که برخی کارشناسان آن را یکی از بناهایی توصیف کرده‌اند که شکوه تمدن اسلامی در دوران اوج خود را به نمایش می‌گذارد.

مسجد ترک در کجا قرار دارد؟

مسجد ترک در شهری به همین نام در بخش کندوان شهرستان میانه قرار دارد. این شهرستان شرقی‌ترین شهرستان آذربایجان شرقی است که با توجه به آثار به دست آمده در منطقه و کتیبه‌های آشوری و اورارتویی، پیشینه آن را به 720 سال پیش از میلاد می‌رسانند. میانه از نظر وسعت در منطقه شمال غربی ایران، بزرگ‌ترین شهرستان است و 5919 کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. میانه در بین دو رشته‌کوه بزقوش و قافلانتی واقع شده و به طور متوسط 1100 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این ویژگی‌ها سبب شده میانه با متوسط بارش سالانه 320 میلی‌متر، محلی مناسب برای باغداری باشد.

شهر ترک با شهر میانه، مرکز این شهرستان 25 کیلومتر فاصله دارد و در یک دشت وسیع واقع شده است. آب و هوای این شهر سرد و خشک است و دمای آن در طول سال بین 35 و منفی 18 درجه سانتی‌گراد تغییر می‌کند. مراتع غنی اطراف این شهر، دامداری در آن را بسیار رونق داده است. قدیمی‌ترین سند تاریخ که در آن از ترک ذکری به میان آمده، کتابی مربوط به سال 1077 میلادی (456 خورشیدی یا 469 قمری) است.

تاریخچه مسجد ترک

معمولا در مساجد اسلامی کتیبه‌ای برای مشخص کردن سال ساخت و بانیان آن نصب می‌شد، ولی مسجد ترک از این نوع کتیبه‌ها بی‌بهره است. از این رو نمی‌توان تاریخ دقیق ساخت آن را تخمین زد. با این وجود کارشناسان قدمت ساخت مسجد را به دوره ایلخانان (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) نسبت می‌دهند، هر چند در میان آنان، برخی معتقدند ساخت مسجد به دوره‌هایی پیش‌تر از آن بر می‌گردد. به اعتقاد آنان مسجد ترک در قرن اول هجری (قرن هفتم و هشتم میلادی) ساخته شده است.

در مسجد کتیبه‌ها و کنده‌کاری‌هایی با خط نستعلیق دیده می‌شود. در این کتیبه تاریخ 1016 هجری قمری (1607 میلادی) قابل تشخیص است که به عهد سلطنت شاه عباس صفوی مربوط می‌شود.

ویژگی‌ها و معماری مسجد ترک

مسجد 10 بخش مختلف دارد. صحن اصلی مسجد دو ورودی دارد. پیش‌تر یک مناره در این بخش مسجد وجود داشته که به دلیل زمین‌لرزه مهیب 22 مارس 1879 میلادی (2 فروردین 1258 خورشیدی) که با قدرت تقریبی 6.7 ریشتر رخ داد و بخش‌های زیادی از ترک را ویران کرد، از بین رفته است. طبقه بالایی مسجد نیز در این حادثه تخریب شده است. کتیبه‌ای در مسجد وجود دارد که نشان می‌دهد پس از این زمین‌لرزه، فردی به نام «حاج عباس ترکی» بنا را در سال 1803 میلادی (1282 قمری) مرمت کرده است. پس از آن نیز چندین عملیات کوچک و بزرگ برای مرمت بنا انجام شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها در سال 1984 میلادی (1363 خورشیدی) صورت گرفت.

شبستان اصلی مسجد یک مستطیل با ابعاد تقریبی 18 در 5 متر است. یک گنبد بزرگ بر فراز فضایی نزدیک محراب و 12 گنبد کوچک‌تر روی ستون‌های حجاری‌شده آن قرار دارد. ستون‌های مسجد از سنگ یکپارچه ساخته شده است. این ستون‌ها با رنگی مایل به قرمز، بسیار جالب و دیدنی هستند. این ستون‌ها به مسجد شکوهی وصف‌ناشدنی بخشیده است.

شبستان یک محراب اصلی دارد که با مقرنس‌کاری ساده‌ای آراسته شده است. محراب از سنگی یکپارچه تراشیده شده است و از این نظر ارزش هنری و تاریخی بسیار زیادی دارد. دو محراب کوچک‌تر نیز در دو طرف محراب اصلی دیده می‌شود. این دو محراب احتمالا به عنوان تزئین درست شده و در برگزاری نماز جماعت کاربردی نداشته است. استفاده از آجر در ساخت برخی قسمت‌های مسجد، این نظریه را که بخش اصلی و سنگی مسجد قدمت بیشتری دارد، تقویت می‌کند.

یک آرامگاه در حجره‌ای در بخش جنوب شرقی شبستان قرار دارد که احتمالا به بانی ساخت مسجد مربوط است. برخی متون نام این شخص را «خواجه کاووس ترکی» ذکر کرده‌اند.

ثبت ملی مسجد ترک میانه

این اثر تاریخی در سال 1989 میلادی (1368 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.