چرخ‌بافی عشایر، تولید محصولاتی کاربردی و مقاوم

عشایر ایران مردمانی سختکوش هستند که در طول سال برای تامین غذای دام‌های خود به کوچ مشغول می‌شوند. زندگی عشایر با طبیعت گره خورده و آداب و رسوم و صنایع دستی آن هنوز هم اصالت دیرینه خود را حفظ کرده است. در دامنه‌های زاگرس در غرب و جنوب ایران، مجموعه‌ای از ایلات عشایر زندگی می‌کنند. این اقوام از چند هزار سال پیش تاکنون به همین شیوه کوچ‌نشینی روزگار گذرانده‌اند. «چرخ‌بافی» یکی از هنرهای دستی عشایر است که بیشتر در میان عشایر استان فارس در جنوب ایران رواج دارد.

ویژگی‌های چرخ‌بافی و محصولات آن هنر
چرخ‌بافی در میان عشایر ترک‌زبان قشقایی استان فارس مرسوم است و بیش از دو قرن قدمت دارد. اصلی‌ترین مرکز سکونت ایل قشقایی در مناطق شمالی استان فارس است، ولی در استان‌های مجاور نیز گروه‌هایی از قشقایی‌ها حضور دارند. عشایر قشقایی صاحب هنرها و آیین‌هایی زنده و پویا هستند و صنایع دستی مرسوم در میان آن‌ها به همان شکل کهن خود باقی مانده و اصالت خود را حفظ کرده است. ایل قشقایی جامعه‌ای مولد است و در پرورش دام و تولید محصولات دامی شهرت فراوان دارد. البته فعالیت‌های تولیدی قشقایی‌ها به این مورد منحصر نیست و آنان در سکونت‌گاه‌های سردسیر و گرمسیر خود به کشاورزی و باغداری نیز مشغول می‌شوند. گندم، جو، حبوبات، مرکبات و خرما از جمله محصولات کشاورزی قشقایی‌هاست. مهم‌ترین ویژگی زندگی مردمان قشقایی خودکفایی آنان در برآوردن حاجات و نیازهای زندگی خویش است؛ از مواد اولیه خوراکی گرفته تا تجهیزات زندگی روزمره و وسایل مصرفی، همگی در طول صدها سال با هنر و ابداع مردمان قشقایی و با استفاده از ابزارهای اولیه به وجود آمده و فن تولید آن‌ها تا امروز دوام پیدا کرده است. در چرخ‌بافی تار و پودها با دستان هنرمندان عشایر نقوشی رنگارنگ و لوزی‌شکل را به وجود می‌آورند تا محصولی به دست آید که برای حمل اثاثیه و خوراکی‌ها یا به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد و به طور کلی در امور روزمره کاربردی گسترده پیدا می‌کند. البته امروزه بازار وکیل شیراز که یکی از بازارهای قدیمی این شهر به شمار می‌رود، محلی برای عرضه محصولات چرخ‌بافی به شمار می‌رود. استفاده از این بافته‌ها به عنوان وسیله‌ای تزئینی یا روکش بالشت و کاناپه رواج دارد. با وجود آن که بیشتر صنایع دستی مشابه در نقاط مختلف ایران با تغییراتی رواج پیدا کرده، چرخ‌بافی تنها در استان فارس رایج است.

شیوه اجرای چرخ‌بافی
شاید با شنیدن واژه «چرخ» تصور کنید چرخ‌بافی را با استفاده از ابزاری دایره‌ای‌شکل مانند چرخ تولید می‌کنند، در حالی که چرخ‌بافی تولید نوعی گلیم یک‌رو است که بافتی بسیار متراکم دارد. بدین ترتیب این هنر در کنار قالی‌بافی، گلیم‌بافی و جاجیم‌بافی قرار می‌گیرد. در چرخ‌بافی چهار عدد تار را به صورت دو جفت در می‌آورند و با دو کمان آن‌ها را از هم فاصله می‌دهند تا پودهایی رنگارنگ را از میان آن عبور دهند. یک پود رنگی به عنوان زمینه در هر رج مورد استفاده قرار می‌گیرد و در کنار آن پودهای رنگی دیگر طرح‌ها را شکل می‌دهند. عمده طرح‌هایی که در چرخ‌بافی حاصل می‌شود، لوزی‌شکل است و در تولید آن از پشم استفاده می‌شود. البته گاهی از تارهای پنبه‌ای برای چرخ‌بافی استفاده می‌کنند، ولی عمده محصولات این هنر به طور کامل با پشم بافته می‌شود. پس از آن که بافته از دار جدا می‌شود، مرحله‌ای دیگر برای تبدیل آن به کیف یا کیسه انجام می‌گیرد. محصولات حاصل از چرخ‌بافی بسیار مقاوم هستند.

ثبت ملی چرخبافی عشایر
هنر چرخبافی عشایر در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید. ثبت ملی این هنر تلاشی برای حفظ سنت و هنر چرخ‌بافی در میان عشایر بود، زیرا امروزه بسیاری از عشایر به یکجانشینی روی آورده‌اند و بسیاری از محصولاتی که استفاده از آن با زندگی کوچ‌نشینی تناسب دارد، رو به فراموشی نهاده است.