قنات فیانی، سرچشمه سرزندگی و حیات

همچون بسیاری از فرهنگ‌ها، در فرهنگ ایرانی نیز آب به عنوان شالوده و سرچشمه حیات حرمت بسیار دارد و به عنوان نماد مهربانی، روشنایی و سرزندگی شناخته می‌شود. بیشتر مناطق ایران آب و هوایی گرم و خشک دارد و زندگی در آن ناممکن می‌نماید، ولی به مدد سختکوشی و ابتکار ایرانیان، از گذشته‌های دور کالبد زمین خشک شکافته شد و رگ‌هایی حیات‌بخش در دل آن به وجود آمده تا عنصر مقدس و حیات‌آفرین آب، در آن جریان یابد. ایرانیان بیش از هزار سال پیش، با استفاده از نیروی ثقل آب و بدون ابزارهای پیشرفته امروزی، موفق شدند فناوری قنات را به وجود آورند و آب را کیلومترها جابجا کنند. دقت در مهندسی قنات و شیوه‌های هوشمندانه حفر آن به اندازه‌ای است که مطالعه آن هر انسانی را به تحیر و تحسین وامی‌دارد. مقنیان ایرانی به حدی در کار خود دقیق بودند که بسیاری از قنات‌ها، پس از صدها سال بدون ضربه زدن به سفره‌های آب زیرزمینی، دشت‌ها و مزارع را آبیاری می‌کنند و برای مصارف بهداشتی و شرب مورد استفاده قرار می‌گیرند. مقنیان علاوه بر دانش مربوط به شناخت لایه‌های زمین، با استفاده از نوع، تراکم و پوشش گیاهی سطح زمین، وجود سفره آب زیرزمینی را تشخیص می‌دادند و به حفر قنات مشغول می‌شدند. یکی از عجیب‌ترین واقعیت‌ها درباره قنات این است که حفر آن را به صورت همزمان از ابتدا و انتهای مسیر شروع می‌کردند تا صرفه‌جویی بیشتری در زمان صورت گیرد؛ در نهایت نیز دو مسیر بدون خطا، در نقطه‌ای که تعیین می‌شد، به هم می‌رسید. حتی در روزگار ما که ابزارهای دقیق اندازه‌گیری و حفاری در دسترس است، چنین اقدامی نیازمند محاسبات دقیق فنی است. جالب این که علی‌رغم طاقت‌فرسا و پرهزینه بودن حفر قنات، بانیان آن کل قنات یا بخشی از آن را وقف می‌کردند تا در امور دینی و عام‌المنفعه مورد استفاده قرار گیرد. «قنات فیانی» نیز از جمله قنات‌های موقوفی ایران است.

قنات فیانی، موقوفه مسجد گوهرشاد

در ضلع جنوبی حرم حضرت علی بن موسی الرضا، مسجدی وجود دارد که در دوره تیموریان (قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی) ساخته شده است. این مسجد «گوهرشاد» نامیده می‌شود و وسعت آن به حدی است که 15 هزار نفر می‌توانند در آن نماز اقامه کنند. این مسجد را «گوهرشاد آغا» یا «گوهرشاد بیگم»، از بانوان نیکوکار خراسان قدیم ساخته است. بعدها وقفیات زیادی نیز برای اداره امور مسجد گوهرشاد اختصاص پیدا کرد که قنات فیانی یکی از آن‌هاست. قنات فیانی در شهرستان طرقبه شاندیز در غرب مشهد، در استان خراسان رضوی (شمال شرق ایران) قرار گرفته است.

بخشی از شبکه انتقال آب قنات فیانی

ویژگی‌های قنات فیانی

عمر قنات فیانی نزدیک 600 سال تخمین زده می‌شود. این قنات 3997 متر طول دارد و عمق مادرچاه آن به 45 متر می‌رسد. مادرچاه چاه اصلی قنات و معمولا عمیق‌ترین چاه آن است و در ابتدای مسیر کانال انتقال آب قرار می‌گیرد. مادرچاه قنات فیانی در کنار «باغ بیلدر» در«طرقبه» واقع است. آب قنات از جنوب به شمال جریان پیدا می‌کند. در مسیر مادرچاه تا مظهر (محل خروج آب) 66 حلقه چاه حفر شده است. قنات نزدیک 40 هکتار از اراضی پایین‌دست را آبیاری می‌کند و در مسیر خود از محلی که امروز فرمانداری شهرستان شاندیز در آن واقع است می‌گذرد. آب قنات پس از عبور از زیر جاده شاندیز، از روستای «دهنو» می‌گذرد و نهایتا در مزارع روستای فیانی از زمین بیرون می‌آید. گندم، جو، ذرت علوفه‌ای و یونجه عمده محصولاتی است که در این اراضی کشت می‌شود. قنات در مسیر خود پیش از رسیدن به مزارع، به دو رشته تبدیل می‌شود. آبدهی قنات با در نظر گرفتن تغییراتی که در سال‌های مختلف بر اساس میزان بارندگی به وجود می‌آید، به طور متوسط نزدیک 10 لیتر بر ثانیه است. در حال حاضر با بهره‌گیری از شیوه‌های نوین آبیاری در مزارع پایین‌دست، استفاده بهینه‌تری از آب قنات صورت می‌گیرد. همچنین فعالیت‌های دامپروری و پرورش ماهی نیز در منطقه فیانی در حال اجراست.