کاروانسراهای آهوان، دو بنای جهانی در فاصله‌ای کمتر از 100 متر!

مسیرهایی که امروز به عنوان «جاده ابریشم» شناخته می‌شود، برای قرن‌ها مهم‌ترین راه ارتباطی شرق آسیا با اروپا و شمال آفریقا بود. نقش ایران در جاده ابریشم بسیار مهم بود، زیرا نزدیک‌ترین راه اتصال شرق و غرب محسوب می‌شد و تمام مسیرها از آن می‌گذشت... امروز قرن‌ها از عبور آخرین کاروان تجاری که از جاده ابریشم فاصله طولانی چین و اروپا را طی کرده است می‌گذرد و سال‌هاست خبری از زنگ شتران و استران و هیاهوی مسافران نیست، ولی تاسیسات و بناهای وابسته به این جاده مهم، هنوز پابرجاست تا گذر دوران را به ما گوشزد کند و یاد کسانی را زنده نگه دارد که در دل تاریخ محو شده‌اند! شمار زیادی از کاروانسراهای ایرانیدر مسیر جاده ابریشم تاسیس شده‌اند و از جهات مختلف به عنوان آثار تاریخی ارزشمند و میراثی برای بشریت شناخته می‌شوند. «کاروانسراهای آهوان» که متشکل از کاروانسرای سنگی و کاروانسرای آجری است، از جمله این کاروانسراها به حساب می‌آیند که نام آن‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

سردر کاروانسرای آجری (شاه‌عباسی) آهوان

کاروانسراهای آهوان، تاریخچه و ویژگی‌ها

کاروانسرای سنگی و کاروانسرای آجری آهوان؛ دو کاروانسرا که از یکدیگر کمتر از 100 متر فاصله دارند، ولی اختلاف سن آن‌ها نزدیک هزار سال است! این دو کاروانسرا در مسیر سمنان- دامغان و در کنار «بزرگراه امام رضا» قرار دارند. این بزرگراه  اصلی‌ترین مسیر اتصال تهران و مناطق مرکزی ایران به شرق و شمال شرق ایران محسوب می‌شود. فاصله کاروانسرا از سمنان 40 کیلومتر، از دامغان 72 کیلومتر و از تهران 280 کیلومتر است. چنان که از نام کاروانسراها تشخیص داده می‌شود، هر دو در «گردنه آهوان» ساخته شده‌اند و در مسیری سردسیر با زمستان‌هایی بسیار سخت قرار دارند. معمولا در زمستان‌ها بارش‌های برف سنگینی در این گردنه رخ می‌دهد.

کاروانسرای آجری در زمان شاه سلیمان صفوی (سلطنت از 1666 تا 1694 میلادی) ساخته شده است. با این حال به دلیل آن که در دوران شاه عباس (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) شمار زیادی کاروانسرا در ایران ساخته شده بود، این کاروانسرا نیز به اشتباه با عنوان «کاروانسرای شاه‌عباسی آهوان» شهرت یافته است. کاروانسرای سنگی آهوان که «رباط سنگی» نیز خوانده می‌شود، به دوره انوشیروان ساسانی (سلطنت از 531 تا 579 میلادی) تعلق دارد. از این رو در برخی متون نام آن را «کاروانسرای انوشیروانی» نیز نوشته‌اند. کاروانسرای سنگی تنها کاروانسرای جاده ابریشم شمرده می‌شود که از عصر ساسانی باقی مانده است، هرچند در میان کارشناسان، شماری این کاروانسرا را به دوره‌های بعد منسوب می‌کنند. علاوه بر این، نظری درباره ساخت کاروانسرا در دوره حکومت زیاریان (قرن پنجم هجری قمری/ یازدهم میلادی) نیز مشهور است.

معماری کاروانسراهای آهوان

کاروانسراهای آهوان به سبک چهار ایوانی ساخته شده‌اند. هر دو کاروانسرا به حوض، مطبخ و فضاهایی برای نگهداری چارپایان مجهز بوده‌اند. از کاروانسرای سنگی، دیوارها و قسمتی از دالان‌های ورودی بر جا مانده است. بنا در ورودی اصلی (شمالی) سر در بلندی دارد و جنس دیوارهای آن از سنگ است. بر گرد حیاط مرکزی که ابعاد آن 30 در 40 متر است، بقایای 26 اتاق وجود دارد. به گواه برخی متون تاریخی با وجود آن که کاروانسرای آجری را در دوره صفویه بنا کرده‌اند، از کاروانسرای سنگی تا قرن نوزدهم میلادی نیز استفاده می‌شد. کاروانسرای آجری حیاطی با ابعاد 40 در 32 متر دارد و پیرامون آن 24 اتاق قرار گرفته‌اند. در این بنا دو شاه‌نشین (اتاق‌هایی بزرگ با تزئینات بیشتر که برای اقامت مهمانان خاص مورد استفاده قرار می‌گرفت) تعبیه کرده‌اند: یکی بر فراز ورودی اصلی و دیگری به قرینه آن، در سوی دیگر حیاط. ورودی کاروانسرا در جنوب آن است. در ساخت کاروانسرا با استفاده از ناودان‌های سنگی، سامانه‌ای برای هدایت و جمع‌آوری آب باران به وجود آورده‌اند.

کاروانسرای سنگی (نوشیروانی) آهوان

ثبت ملی و جهانی کاروانسراهای آهوان