نقش رجب، روایتی از تاجگذاری شاهان ساسانی در 2500 سال پیش

در 60 کیلومتری شمال شیراز و 13 کیلومتری شمال مرودشت، در محلی به نام «نقش رجب» یکی از نقش‌برجسته‌های زیبای دوره ساسانی وجود دارد. در خلق این اثر مهارت خاصی به خرج داده شده و به همین دلیل، سنگ‌نگاره نقش رجب به عنوان یکی از نمادهای هنر ساسانی به شمار می‌رود. این سنگ‌نگاره در سه کیلومتری تخت جمشید واقع است و در دامنه کوه به وجود آمده است. انتخاب نام «نقش رجب» برای این محوطه تاریخی کمی عجیب به نظر می‌رسد، ولی برخی افراد محلی دلیل انتخاب این نام از سوی پیشینیان خود را وجود قهوه‌خانه‌ای در نزدیک این نقش‌برجسته‌ها می‌دانند که به نام «رجب» معروف بوده است.

روایت‌ سنگ‌نگاره‌های نقش رجب

سنگ‌نگاره‌های نقش رجب داستان مجالس سه‌گانه تاجگذاری امپراتوران ساسانی را روایت می‌کند. این مجموعه از نظر ابعاد، بزرگ نیست ولی ظرافتی که برای طراحی سنگ‌نگاره‌ها به کار رفته، آن را زبانزد و بی‌نظیر می‌کند. پیکره‌هایی که در این سنگ‌نگاره‌ها مشاهده می‌شود، با رعایت جزئیات اعجاب‌آور و با ظرافت و مهارتی غیر قابل وصف تصویر شده‌اند. در هر سه نقش‌برجسته، حالت روایی و جنبه آیینی و مذهبی آن‌ها کاملا مشخص است.

این نقش برجسته‌ها در مسیر شاهراهی موسوم به «جاده شاهی» قرار داشته و احتمالا برای نمایش نقوش به کاروان‌های در حال عبور و قدرت‌نمایی شاهان ساسانی به وجود آمده است. در ایران 25 قرن پیش، جاده شاهی بسیار اهمیت داشت و به خاطر برقراری ارتباط بین تخت جمشید و شبه‌جزیره آناتولی در شمال غرب فلات ایران، رفت و آمد در آن زیاد بود. البته نقش رجب در نزدیکی شهری باستانی به نام استخر قرار دارد که محل تولد و تاجگذاری شاهان ساسانی بوده است. از این رو علاوه بر آن، در این منطقه سنگ‌نگاره‌ها و نقوش بسیاری درباره شاهان و رویدادهای مهم عصر سلطنت آنان به چشم می‌خورد.

مجلس اول

در اولین تصویر سنگ‌نگاره‌های نقش رجب، شاپور اول که پس از اردشیر بابکان به سلطنت رسید، سوار بر اسب نشان داده شده است. در پیکره‌های این سنگ‌نگاره، حالتی اغراق‌آمیز در طراحی بازوها و بدن به کار رفته است تا قدرتمندی شاهان نشان داده شود. این شکل طراحی در دیگر نقش‌برجسته‌های ساسانی نیز مشاهده می‌شود. در این نقش‌برجسته، شاه سوار بر اسب، پیشاپیش بقیه ایستاده است و تاج پادشاهی به عنوان نماد قدرت الهی، از سمت اهورامزدا به امپراتور اهدا می‌شود. به دلیل آن که بخشی از سنگ‌نگاره دچار آسیب شده، برخی باستان‌شناسان در تعلق آن به تاج‌گذاری شاپور اول تردید کرده‌اند و معتقدند این صحنه، روایتگر تاجگذاری هرمز اول است.

مجلس دوم

دیگر نقش‌برجسته نقش رجب، به نمایش صحنه‌ای از مراسم تاج‌گذاری اردشیر بابکان مربوط است. این نقش‌برجسته طولی بالغ بر 4.5 متر دارد و در آن هشت مرد، زن و کودک حضور دارند. اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی و اهورامزدا، در مرکز تصویر، نقش‌های اصلی روایت را برعهده دارند.

در این تصویر، اردشیر دست خود را برای گرفتن تاج پادشاهی دراز کرده است و پیکره‌ای پشت سر او دیده می‌شود که منتسب به هرمز، پسر شاپور است. او در کنار پسرش ایستاده و به اهورامزدا ادای احترام می‌کند. دیگر افرادی که در این نقش‌برجسته حضور دارند، از اعضای خاندان سلطنتی هستند که در مراسم تاجگذاری اردشیر شرکت کرده‌اند. باستان‌شناسان با ارزیابی فضای مذهبی حاکم بر اثر و مقایسه پیکره‌های مختلف، آن را به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌نگاره‌های ساسانی مطرح کرده‌اند.

مجلس سوم

سومین سنگ‌نگاره نقش رجب، با روایتی متفاوت، تاجگذاری شاپور اول، پسر اردشیر را به تصویر کشیده است. در این سنگ‌نگاره شاپور و موبد بزرگ، هر دو بر اسب سوارند و شاپور در حال گرفتن تاج شاهی از دست موبد است. روح مذهبی در این اثر نیز مانند دو اثر دیگر، به وضوح مشاهده می‌شود.

ثبت ملی نقش رجب

این حجاری باستانی ارزشمند، در سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) با شماره 22 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	نقش رجب، روایتی از تاجگذاری شاهان ساسانی در 2500 سال پیش
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	مرودشت
نوع	تاریخی
ثبت	ملی