کاروانسرای افضل، بنایی تاریخی که مرکز تولید و فروش صنایع دستی شده است

وقتی از «کاروانسرای ایرانی» صحبت می‌شود، پای یکی از مهم‌ترین آثار مربوط به معماری ایرانی به میان می‌آید که در ساخت آن از حداکثر امکانات محیطی و جغرافیایی برای افزایش کارآیی بهره برده شده است. معماران ایرانی در ساخت کاروانسراها تلاش کرده‌اند با صرف کمترین هزینه، بیشترین فضای کاربردی را به وجود آوردند. بدین ترتیب شکل و پلان هر کدام از کاروانسراهای ایرانی متناسب با محیط، جغرافیا، کاربری و مصالح موجود، با دیگری تفاوت پیدا کرده است، به گونه‌ای که هیچ دو کاروانسرایی را نمی‌توان پیدا کرد که مشابه هم باشند. این ویژگی حتی در دو کاروانسرایی که در یک مسیر، پشت سر هم قرار دارند نیز برقرار است، از این رو باید کاروانسرای ایرانی  را یک پدیده بزرگ در معماری این سرزمین دانست. «کاروانسرای افضل» یا «سرای افضل» از جمله کاروانسراهای ایرانی است که در طراحی آن تفاوت‌های عمده‌ای با دیگر نمونه‌ها دیده می‌شود. این کاروانسرا به عنوان یک کاروانسرای درون‌شهری تاسیس شد و هم‌اکنون نیز در داخل فضای شهری قرار دارد.

کاروانسرای افضل در کجا قرار دارد؟

این کاروانسرا یکی از بناهای تاریخی شهر شوشتر در استان خوزستان شمرده می‌شود و از نظر جغرافیایی، در جنوب ایران واقع است. شهرستان شوشتر با مساحتی بیش از 2400 کیلومتر مربع در دامنه کوه‌های زاگرس قرار دارد و متوسط ارتفاع آن از سطح دریا 150 متر است. ثبت 14 اثر تاریخی این شهر در فهرست میراث جهانی یونسکو، به تنهایی گویای پیشینه تاریخی این شهر است... برای دسترسی به این کاروانسرا باید به سنگفرش، واقع در خیابان طالقانی شهر شوشتر بروید. کاروانسرا در کنار محله‌ای قدیمی به نام «دُلدُل» قرار دارد.

در کاروانسرای افضل آثار هنری و صنایع دستی عرضه می‌شود

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای افضل

کاروانسرا را در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) با مساحتی قریب هزار متر مربع ساخته‌اند. بانی ساخت این بنا خاندان افضل بوده‌اند. این خاندان یکی از خانواده‌های اصیل و قدیمی شوشتر محسوب می‌شدند که به پیشه تجارت مشغول بودند. کاروانسرا در چهار طبقه ساخته شده است و علاوه بر طبقات همکف و اول، یک زیرزمین و یک «شوادان» نیز دارد. شوادان از دو واژه «شو» به معنای شب، تاریک و سیاه و «دان» به عنوان پسوند مکان شکل یافته است. این سازه یک زیرزمین عمیق است که نمونه‌های آن بیشتر در معماری جنوب غرب ایران، خصوصا در شهرهایی همچون شوشتر و دزفول دیده می‌شود. این سازه از دیگر بخش‌های ساختمان دمایی خنک‌تر دارد و در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب، هوایی سبک‌تر و فضایی دلپذیرتر به وجود می‌آورد... شوادان را با دیوارهایی ضخیم از خشت و آجر ساخته‌اند تا همچون یک عایق حرارتی، از ورود هوای گرم به داخل جلوگیری کند. بنا حیاطی دارد که گرداگرد آن تزئینات آجری به کار رفته است. ایوان بزرگ بنا به «شدادی» شهرت دارد و در آن تزئینات مختلفی با فنون آجرچینی به چشم می‌خورد. در ورودی بنا نیز از همین تزئینات آجری استفاد شده است. چندین نیم‌ستون سنگی در حیاط دیده می‌شود که علاوه بر استحکام بیشتر بنا، زیبایی چشم‌گیری به آن می‌بخشد. پوشش کف حیاط نیز دارای قاب‌های آجری است. بر اساس شواهد موجود، «حاج جعفر معمار» که از معماران به‌نام منطقه در دوره قاجاریه بود، ساخت کاروانسرا را بر عهده داشت. «خانه مستوفی» و چند ملک مربوط به خانواده افضل، از دیگر آثار این معمار در شوشتر است.

شوشتر تا زمان پهلوی (قرن بیستم) مرکز استان خوزستان بود، ولی با تغییر مرکزیت استان، به تدریج نقش محوری این شهر در تجارت و حمل و نقل از بین رفت. کاروانسرای افضل نیز با وجود آن که تا دوره پهلوی دوم (دهه 1930 میلادی) مرکز توزیع غله به شمار می‌رفت، کم‌کم رو به افول نهاد. از چند سال پیش، در غرفه‌های کاروانسرا کارگاه‌هایی برای فعالیت‌های مرتبط با تولید، فروش و آموزش صنایع دستی و هنری برپا شده است تا این بنا به نمایشگاه دائمی عرضه صنایع دستی شوشتر و یکی از بزرگ‌ترین مراکز فعالیت‌های این حوزه در استان خوزستان تبدیل شود. نقاشی، سجاده‌بافی، جاجیم‌بافی، لنگ‌بافی، تذهیب، معرق‌کاری و سفال‌کاری از جمله صنایع دستی موجود در این کاروانسرا هستند.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای افضل

این اثر در سال 2003 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. کاروانسرای افضل یکی از 54 کاروانسرایی به شمار می‌آید که در جریان ثبت پرونده «کاروانسرای ایرانی» در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. «کاروانسرای ایرانی» بیست و هفتمین اثری شمرده می‌شود که به نام ایران در این فهرست درج شده است.