عبدالقادر مراغه‌ای و تحول در موسیقی ایرانی

در روزگار شکوفایی دانش و هنر در تمدن اسلامی، «عبدالقادر مراغه‌ای»، چهره‌ای درخشان از خطه آذربایجان، روحی تازه در کالبد موسیقی خاورزمین دمید. او نوازنده‌ای چیره‌دست و نظریه‌پردازی بی‌همتا بود که با دقت علمی، فواصل نغمه‌ها را سنجید، طبقه‌بندی کرد و زبان موسیقی را به زیبایی با ریاضی آراست. آثار ماندگارش چون «مقاصد الالحان» و «جامع الالحان» تا سده‌ها در مدارس موسیقی به عنوان متن درسی مورد استفاده و الهام‌بخش چندین نسل از موسیقی‌دانان بود. وی با خدمات خود مرز میان سنت‌های موسیقایی ایرانی، عربی و ترکی را درنوردید و فرهنگی مشترک خلق کرد.

زندگی و زمانه عبدالقادر مراغه‌ای

«عبدالقادر بن غیبی مراغی» که با نام «عبدالقادر مراغه‌ای» نیز مشهور است، در سال 758 هجری قمری (1357 میلادی) در مراغه، شهری در شمال غربی ایران به دنیا آمد. او نوازنده و موسیقی‌دانی چیره‌دست و حافظ قرآن کریم بود و در خوشنویسی، شعر و نقاشی مقام استادی داشت. عبدالقادر در دوره‌های مختلف در شهرهایی همچون بصره، بغداد و هرات حضور یافت. وی پس از عمری 70 ساله در هرات وفات یافت و در آن جا دفن شد. مورخان دلیل مرگ او را ابتلا به طاعون ذکر کرده‌اند.

خدمات و آثار عبدالقادر مراغه‌ای

وی در نواختن  عود  همتا نداشت، ولی آن چه عبدالقادر مراغه‌ای را نسبت به دیگران ممتاز می‌کند، نظریه‌پردازی در موسیقی است، به طوری که او را همراه با فارابی، ابن‌سینا، صفی‌الدین ارموی و قطب‌الدین شیرازی از بزرگ‌ترین موسیقی‌دانان و نظریه‌پردازان موسیقی ایرانی می‌دانند. عبدالقادر را نخستین کسی می‌دانند که به «مقام» اشاره کرده است. مقام نوعی طبقه‌بندی است که علاوه بر موسیقی ایرانی، در موسیقی ترکی و عربی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) موسیقی‌دانان ایرانی به تدوین دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی پرداختند. بخش زیادی از کار آن‌ها بر کارهای مراغه‌ای مبتنی بود.

تندیس عبدالقادر مراغه‌ای در میدانی به همین نام در شهر مراغه

مراغه‌ای برای دسته‌بندی موسیقی از هندسه و ریاضی بهره گرفت و بازنگری کارآمدی در فواصل موسیقایی صورت داد. استفاده از نسبت‌های عددی در تقسیم نغمه‌ها اقدام مهمی از سوی مراغه‌ای بود. پیش از او نواهای موسیقی را در 12 نیم‌پرده تقسیم می‌کردند، ولی او با بررسی جزئی‌تر فواصل، نظام ربع‌پرده‌ای موسیقی ایرانی و عربی را پایه‌ریزی کرد. نظامی که عبدالقادر پیشنهاد داد، دقیق‌ترین نظام طبقه‌بندی الحان تا آن زمان بود. وی همچنین نظامی پیشرفته را برای علامت‌گذاری الحان مورد استفاده قرار داد. عبدالقادر در فنون موسیقی به قدری چیره‌دست بود که برخی موسیقی‌دانان، خصوصا موسیقی‌دانان ترک‌تبار، او را یک اسطوره توصیف کرده‌اند. یکی از عواملی که جایگاه او را در میان موسیقی‌دانان رفیع می‌کند، مهارت او در اجرای موسیقی در کنار تسلط نظری است.

در آثار مکتوبی که از مراغه‌ای به جا مانده، توضیحاتی درباره سازهای متداول زمان او دیده می‌‌شود؛ مانند کمانچه، قیچک، عود، رباب و چند ساز دیگر. مراغه‌ای ضرباهنگ موسیقی ایرانی را متاثر از وزن شعری می‌دانست. او با این دیدگاه رابطه بین اوزان شعری و اوزان موسیقی را بررسی کرد و بر روی موسیقی‌دانان پس از خود تاثیرات بسیار گذاشت. آثار عبدالقادر تا قرن هفدهم میلادی در مدارس موسیقی استانبول و دمشق تدریس می‌شد. وی بیشتر کتاب‌های خود را به زبان فارسی نوشته، ولی در کارهایش به سنت موسیقی فارسی، ترکی و عربی توجه داشته است. شماری از تاریخ‌پژوهان هنر، عبدالقادر مراغه‌ای را نقطه پیوند موسیقی و فرهنگ ایران و عثمانی می‌دانند. برخی اشعار او که به زبان‌های ترکی و فارسی سروده شده، در حال حاضر در دسترس است. همچنین از وی این آثار باقی مانده است:

• مقاصد الالحان: به عنوان مهم‌ترین اثر او شناخته می‌شود و در آن نظریاتی دقیق درباره فواصل موسیقایی، دستگاه‌ها، نغمه‌ها و روش‌های آهنگسازی آمده است؛
• جامع‌الالحان: اثری مفصل درباره اصول دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی و ارتباط آن با حالات روحی؛
• شرح‌الادوار: به عنوان تفسیری بر کتاب صفی‌الدین ارموی (کتاب‌الادوار) شناخته می‌شود. ارموی موسیقی‌دانی به‌نام به شمار می‌آمد که حدود نیم قرن پیش از ولادت عبدالقادر از دنیا رفته بود؛
• کنز التحف: حاوی اشاراتی به ساختارهای صوتی و زیبایی‌شناسی موسیقی است.

در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) آلبومی به نام «شوق‌نامه» با بازخوانی 22 تصنیف منسوب به عبدالقادر مراغه‌ای منتشر شد که «همایون شجریان» خوانندگی آن را بر عهده داشت. از جمله آثاری که از کارهای مراغه‌ای اقتباس شده، موسیقی متن سریالامام علی‌ از «فرهاد فخرالدینی» است.

عبدالقادر مراغه‌ای در فهرست یونسکو