کمال‌الدین بهزاد، استاد بی‌نظیر نگارگری ایرانی

هنر عصاره جان آدمی است؛ عصاره نگاه انسان به جهان که با لطافت آمیخته می‌شود و آثاری بدیع و نو پدید می‌آورد. هر تمدن و فرهنگی که در تاریخ ریشه دارد، هنر را با ذائقه و نگاه خود رشد داده است. به همین شکل، در ایران که کشوری صاحب تمدن و فرهنگی چند هزار ساله است، هنرهای متعددی بالیده‌اند و به مظهری از نگاه ایرانیان به جهان تبدیل شده‌اند. نقاشی ایرانی یکی از جلوه‌های هنر ایرانی است که در طول قرن‌ها با ابتکارها و نوآوری‌های هنرمندانی بزرگ، راه خود را به سوی پیشرفت و تعالی هموار کرده است. در میان هنرمندان تاثیرگذار بر نقاشی ایرانی، نام «کمال‌الدین بهزاد» درخشان‌تر است؛ همچون ستاره‌ای پرنور که در یک آسمان پرستاره چشمان همگان را خیره می‌کند!

کمال‌الدین بهزاد که بود؟
«کمال‌الدین بهزاد هروی» که به اختصار کمال‌الدین بهزاد نیز خطاب می‌شود، نقاش ایرانی سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی (نهم و دهم هجری قمری) است. تولد او را بین سال‌های 1451 تا 1461 میلادی (855 تا 865 هجری قمری) در هرات نوشته‌اند. گفته می‌شود کمال‌الدین پدر و مادر خود را در کودکی از دست داده است. او در عصر تیموری و صفوی زیسته و در دوران عمر خود، مورد احترام حاکمان وقت بوده است. بهزاد به سرعت در نگارگری ایرانی پیشرفت کرد و مورد حمایت «علی‌شیر نوایی» یکی از سیاستمداران هنردوست دوره تیموریان قرار گرفت. وی ظاهرا چند دهه اول حیات خود را در هرات سپری کرد و پس از سقوط تیموریان و ظهور سلسله صفویه (1506 میلادی) نیز در همان شهر ماند، ولی پس از چند سال به تبریز سفر کرد. وی در تبریز که خاستگاه صفویان بود، از حمایت‌های حاکمیتی برخوردار بود و تا پایان عمر به عنوان رئیس کتابخانه سلطنتی فعالیت می‌کرد. وی در سال 1535 میلادی (942 هجری قمری) درگذشت و در کنار «کمال خجندی»، از شاعران پارسی‌گوی قرن شانزدهم میلادی (هشتم هجری قمری) در محلی که امروزه به عنوان «آرامگاه دوکمال» شناخته می‌شود، به خاک سپرده شد.

آثار و تاثیرات کمال‌الدین بهزاد
پیش از هر چیز، کمال‌الدین بهزاد را به عنوان نقاشی نوآور و پیش‌رو به شمار می‌آورند. همکاری کمال‌الدین بهزاد با حاکمان وقت، یکی از دلایلی است که به نشر آوازه او کمک کرد. وی در آثارش نوعی آرمان‌گرایی و بلندپروازی را به نمایش می‌گذارد که حتی در ترکیب رنگ‌ها خودنمایی می‌کند. در اثار بهزاد رنگ و فرم با هم پیوند دارند و یک هارمونی کامل را ایجاد می‌کنند. استفاده از هنر خوشنویسی، دقت در طراحی الگوها و طراحی دقیق، مهم‌ترین ویژگی‌های آثار بهزاد هستند. با وجود تمام تحولاتی که بهزاد سرمنشا آن‌ها بود، سبک کار او هرگز از سنت و اصالت نقاشی ایرانی خارج نشد. بهزاد در آثارش دنیای واقعی پیرامون خود را تصویر می‌کرد و از این نظر تفاوت‌های محتوایی زیادی را با نگارگران پیش از خود رقم زد. در نگاره‌های بهزاد انسان، گیاهان، طبیعت و حیوانات به وفور دیده می‌شوند، از این رو او را به مکتب رئالیسم نزدیک می‌دانند. او با طراحی قوی، نگاره‌هایش را حیات می‌بخشید و حالتی زنده و پویا به آن می‌داد. این ویژگی در کنار ترکیب رنگ پر جنب و جوش، نگارگری بهزاد را بر آثار بی‌روح و یکنواخت پیشینیان برتری داد. بدین ترتیب او را کسی می‌دانند که مکتب بی‌روح مغولی را منسوخ کرد و مکتب غنایی پرکشش خود را به جای آن نشاند. سبک کمال‌الدین بهزاد حداقل تا 200 سال بعد، تقریبا بی‌کم و کاست تقلید می‌شد و به همین دلیل برخی نگاره‌های او بارها در تصویرسازی‌های دوره‌های بعد، تکرار شده است. به عقیده برخی مورخان، بهزاد فردی افتاده و محجوب بود و به همین دلیل آثارش را به نام خود امضا نمی‌کرد. همین ویژگی امکان تشخیص آثار او را دشوار کرده، با این حال کارشناسان با مطالعه سبک آثار منسوب به او، معتقدند از میان تمام این آثار، تنها 32 اثر را می‌توان کارِ خودِ بهزاد دانست. این آثار احتمالا در دوره‌ای ده‌ساله از فعالیت‌های بهزاد ترسیم شده‌اند. شش نگاره از نسخه بوستان سعدی و 18 نگاره از خمسه نظامی‌ از جمله این آثار هستند. در میان آثار بهزاد برخی به دوره جوانی وی نسبت داده می‌شود. با وجود آن که در سال‌های بعد سبک بهزاد غنی‌تر شد، ولی حتی در این آثار نیز می‌توان بدعت‌ها و ظرافت‌های کار او را به خوبی مشاهده کرد. یکی از مشهورترین نگاره‌های بهزاد برای «جهانگیرخان»، حاکم مغول ترسیم شده و طراحی دو شتر است که نوشته آن نشان می‌دهد بهزاد اثر را در 70 سالگی خلق کرده است.