حماسه کور اوغلو، داستانی از ظلم‌ستیزی و آزادمردی

داستان‌های حماسی، جزئی جدایی‌ناشدنی از هر فرهنگ هستند. در حماسه‌ها، مردم قهرمان‌های خود را معرفی و آرزوهای خود را ترسیم می‌کنند. از دل حماسه‌ها، راهی که یک ملت به سوی افتخار می‌پیماید، بیرون می‌آید. حماسه‌های بزرگ، تنها به یک ملت تعلق ندارند، بلکه بازگوکننده فضیلت‌های اخلاقی و بزرگ‌منشی الگوهای اجتماعی نیز هستند، از این روست که بزرگ‌ترین داستان‌های بشری، از نوع حماسه هستند.

سرآمد حماسه‌های فارسی، شاهنامه فردوسی است که به جرات می‌توان آن را یکی از بزرگ‌ترین داستان‌های حماسی جهان دانست. با این حال، در سرزمین کهن ایران، حماسه‌های دیگری نیز زاده شده است، حماسه‌هایی که برخی ریشه در رویدادهای تاریخی دارند و بازگوکننده بخشی از زندگی یک قوم در برهه‌ای از تاریخ هستند. «کور اوغلو» یکی از داستان‌های حماسی و پهلوانی ایرانی است که در میان آذری‌زبان‌ها نقل شده است.

ریشه تاریخی حماسه کور اوغلو

روی کار آمدن سلسله صفویه (قرن شانزدهم میلادی)، آغاز دوره‌ای مهم در فرهنگ و هنر ایران‌زمین بود. در این دوره بسیاری از هنرها مانند خطاطی و معماری، رشدی چشم‌گیر پیدا کردند و شهرها به خاطر فراگیر شدن امنیت، به رونق و شکوفایی رسیدند. موسیقی عاشیقی که یکی از مهم‌ترین هنرهای آذربایجان به شمار می‌رود، در همین دوره گسترش پیدا کرد و داستان‌هایی که سال‌ها در میان مردم به صورت شفاهی بیان می‌شد، از سوی آنان در مجالس مختلف بازگو شد. عاشیق‌ها خوانندگانی دوره‌گرد بودند که ممکن بود برای اجرا، به شهرهای مختلف سفر کنند، کاری که باعث می‌شد داستان‌های گوناگون را بشنوند و داستان‌هایی را که در خاطر داشتند برای دیگران تعریف کنند؛ به همین دلیل عاشیق‌ها را یکی از مهم‌ترین عناصر فرهنگ شفاهی قوم آذری می‌دانند.

دوره شکوفایی موسیقی عاشیقی، همزمان بود با شورش روستائیان آذربایجان علیه ظلم خان‌ها و پادشاه که به رهبری فردی به نام کور اوغلو شکل گرفت. کور اوغلو نیز در اصل یک عاشیق بوده است.

خلاصه‌ای از حماسه کور اوغلو

پس از آن که شاهان صفویه پایتخت را به شهر اصفهان منتقل کردند، بین آنان و مردمان آذربایجان که بزرگ‌ترین حامیان خاندان صفویه در رسیدن به قدرت بودند، کینه‌ای پدیدار شد. شاه عباس، پادشاه مقتدر صفویه، برای سرکوب اعتراض آذری‌ها، ستم‌های فراوان به آنان روا داشت، ولی در این اثنا، فردی به نام علی که به «علی کیشی» معروف بود و پسری به نام «روشن» داشت، قیامی را شکل داد که حماسه کور اوغلو از آن سرچشمه می‌گیرد.

علی کیشی، مسئول نگهداری اسب بود و به دست اربابش کور شد. پس از آن، به همراه پسرش «روشن» که «کور اوغلو» (فرزند فردی که کور است) خوانده می‌شد، تن به سفر سپرد. آن دو پس از پیمودن مسیری دراز، در محلی سنگلاخ و کوهستانی مسکن گزیدند. روشن کره‌ اسب‌هایی را که پدرش با جفت‌کردن یک مادیان با اسبانی افسانه‌ای متولد کرده بود، در همان جا، با به کار بردن جادو پرورش داد. مدتی بعد، هنر عاشیقی به او الهام شد. علی کیشی نیز شمشیری ساخته‌شده از یک تکه سنگ آسمانی به او اهدا کرد و پس از مدتی، مرد.

زمان گذشت و محلی که روشن در آن می‌زیست، به تدریج مکانی شد برای تجمع کسانی که قصد قیام علیه ظلم داشتند. در این مسیر فردی به نام «عاشق جنون» نیز به تبلیغ عقاید روشن کمک کرد و موجب شد مردم او را بشناسند. کره اسب‌ها نیز که «قیرات» و «دورات» نام گرفته بودند، بزرگ شدند و در مبارزات کور اوغلو، وی را کمک کردند. در نهایت کور اوغلو موفق شد حاکم ظالمی را که پدرش را کور کرده بود، به بند بکشد و انتقام پدرش را بگیرد، هر چند هدف او، تنها انتقام‌گیری نبود و کور اوغلو، قیام خود را بعدها برای رهانیدن همه ستمدیدگان ادامه داد.

ویژگی‌های حماسه کور اوغلو

محققان معتقدند حماسه کور اوغلو، در مجموع 21 بخش یا قول دارد که هر کدام از هم مجزا هستند، ولی پیکره یک داستان واحد را تشکیل می‌دهند. این 21 بخش، از کودکی کور اوغلو تا درگیر شدنش در یک ماجرای رمانتیک و حماسه‌آفرینی‌اش در مبارزه با ستمگران را در بر می‌گیرد.

حماسه کور اوغلو با اجراهای عاشیقی درآمیخته و این موضوع، جنبه‌های احساسی و حماسی آن را بسیار برجسته کرده است. این داستان همچنین بخش‌های مهمی از آداب و رسوم، معیشت و جهان‌بینی مردم آذربایجان در اعصار مختلف را در خود گنجانده است. این داستان در طول چند قرن به دیگر فرهنگ‌ها نیز نفوذ پیدا کرده و در ادبیات شفاهی ترکمن‌ها، ازبک‌ها، قشقایی‌ها و مردم جمهوری آذربایجان و ترکیه نیز شنیده می‌شود.

ثبت ملی حماسه کوراوغلو

این داستان در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) به عنوان میراث ناملموس، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اطلاعات

نام	حماسه کور اوغلو، داستانی از ظلم‌ستیزی و آزادمردی
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	تبریز
نوع	سایر
ثبت	ملی