دم‌دم سحری، سنت کهن مردم بوشهر در ماه رمضان

ماه رمضان در نزد مسلمانان، ماهی گرامی و بزرگ و فرصتی برای یگانگی با خالق بی‌همتاست. مسلمانان روزهای این ماه را روزه می‌گیرند و شب‌ها به مناجات و راز و نیاز می‌پردازند. روزه‌داری و مناجات‌های ماه رمضان را نباید فقط به عنوان یکی از آیین‌های دینی به شمار آورد، بلکه رمضان‌  یک سبک زندگی است و هر کسی که آن را تجربه می‌کند، لذت معنویت و نزدیکی به خداوند را می‌چشد. در سراسر ایران، در این ماه مبارک از گذشته‌های دور آیین‌هایی شکل گرفته است. این آیین‌ها با سبک زندگی ویژه رمضان مرتبط هستند و همدلی و همبستگی مردم در آن‌ها تبلور می‌یابد. آیین «دم‌دم سحری» از جمله آیین‌های ماه رمضان است که در میان مردم بوشهر، از شهرهای جنوب ایران رواج دارد. بوشهر یک شهر بندری است که به شکل یک شبه‌جزیره، بر کرانه خلیج فارس واقع شده است. قدمت بوشهر را به بیش از پنج هزار سال پیش بر می‌گردانند. بوشهر با داشتن آثار تاریخی دیدنی و سنت‌هایی کهن، از شهرهای دیدنی جنوب ایران به شمار می‌آید.

ویژگی‌ها و تاریخچه آیین دم‌دم سحری

مسلمانان در ماه رمضان روزها روزه‌دار هستند و از خوردن و آشامیدن اجتناب می‌کنند، ولی می‌توانند در فاصله اذان مغرب (ابتدای شب) تا اذان صبح (انتهای شب) از خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها استفاده کنند. برخاستن از خواب در وقت سحر (پیش از اذان صبح) و خوردن وعده «سحری» همراه با مناجات و راز و نیاز، از جمله کارهایی است که از سوی پیشوایان دین در ماه رمضان بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. از این رو از گذشته‌های دور که مثل امروز، وسایل ارتباطی و ساعت‌های دقیق برای سنجش اوقات شب وجود نداشت، افرادی سحرگاه در کوچه‌ها می‌گشتند و مردم را از فرا رسیدن سحر آگاه می‌کردند تا از خواب برخیزند و سحری بخورند. آیین دُم‌دُم سحری نیز با همین پیشینه ایجاد شده است.

ریشه واژه «دُم‌دُم» را با «دَم» به معنای وقت و زمان مرتبط می‌دانند، به این معنا که اجرای آیین پیام‌آور نزدیک شدن وقت سحر است. اشعاری به زبان فارسی و گویش محلی بوشهری در این آیین خوانده می‌شود که مضامین آن در بر گیرنده حمد و سپاس خداوند و دعوت مردم به برخاستن از خواب و مشغول شدن به عبادت است. امروزه این آیین بیشتر در «چهارمحل» (بهبهانی، دهدشتی، کوتی و شنبدی) اجرا می‌شود. چهارمحل بخش قدیمی شهر بوشهر است که علاوه بر ساختار شهری، آیین‌های قدیمی و کهن را نیز حفظ کرده است. به احتمال زیاد آیین دم‌دم سحری هم در این محلات شکل گرفته باشد.

شیوه اجرای دم‌دم سحری

این آیین به سرودی خوش شبیه است که هر سال با فرا رسیدن ماه رمضان، در سکوت سحر مردم را برای بیدار شدن و مناجات فرا می‌خواند. در این آیین سه یا چهار نفر از افراد محله در وقت سحر در کوچه به راه می‌افتند و اشعاری را هم‌خوانی می‌کنند. از میان آنان یک یا چند نفر به خواندن اشعار مشعولند و یک نفر «دمام» می‌نوازد.دمام  یک ساز کوبه‌ای است که در مناطق جنوب ایران، خصوصا بوشهر و مناطق اطراف آن رواج دارد و به مناسبت‌های مختلف با سنج و شیپور نواخته می‌شود... در گذشته که معابر مانند امروز به چراغ‌های روشنایی مجهز نبود، یک نفر وظیفه حمل فانوس را بر عهده داشت. البته به دست گرفتن فانوس، هنوز هم یکی از ارکان اجرای آیین به شمار می‌رود و گاهی از بین گروه، یک نفر فانوس‌به‌دست مسیر را می‌پیماید. دم‌دم سحری از شب نخست ماه رمضان شروع می‌شود و تا عید فطر (پایان ماه رمضان) ادامه دارد. مردم در عید فطر به گروهی که در دم‌دم سحری حضور یافته و آنان را از فرا رسیدن سحر آگاه کرده‌اند، هدیه و عیدی می‌دهند و بدین ترتیب از زحمت آنان تشکر می‌کنند. حتی در شب‌های ماه رمضان نیز اهالی محله پس از برخاستن از خواب به درِ خانه مراجعه می‌کنند تا از گروه دم‌دم سحری تشکر کنند.

دمام‌زنی در آیین دم‌دم سحری با آن چه در دیگر مراسم، خصوصا عزاداری‌های مردم بوشهر رواج دارد، متفاوت است. در این آیین دمام به شکل سه‌ضرب نواخته و همراه آن اشعار هم‌خوانی می‌شود. البته ممکن است متناسب با اشعار، دمام به صورت سه‌ضرب- دوضرب یا با ضربات ممتد نیز نواخته شود. دم‌دم سحری حدود دو ساعت پیش از اذان صبح شروع می‌شود و تا یک ربع پیش از آن ادامه می‌یابد.

ثبت ملی آیین دم‌دم سحری

آیین دم‌دم سحری در سال 2008 میلادی (1387 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید.