گویش سمنانی، بازمانده‌ای از زبان کهن پهلوی

زبان و گویش به اندازه‌ای مهم است که برخی آن را مترادف فرهنگ دانسته‌اند. این عنصر به شکلی تنگاتنگ با زندگی و باورهای مردمان هر منطقه مرتبط است؛ هم از آن تاثیر می‌پذیرد و هم روی آن تاثیر می‌گذارد. ایران از نظر گوناگونی گویش و زبان، در میان ملل جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. پراکندگی گویش و زبان در ایران به حدی است که گاهی ممکن است اهالی یک شهر به چند زبان مختلف یا اهالی یک محله به چند گویش متفاوت سخن بگویند. از این رو مطالعه گویش‌ها و زبان‌های موجود در ایران به عنوان یکی از وجوه فرهنگ عامه، کاری دشوار می‌نماید، هر چند تعمق در آن می‌تواند زوایایی پنهان از فرهنگ و تاریخ ایران را نمایان کند. «گویش سمنانی» به عنوان یکی از گویش‌های اصیل زبان فارسی مطرح است.

ویژگی‌های گویش سمنانی

سمنان منطقه‌ای تاریخی و کهن است که در دوره‌ای از تاریخ باستان، پایتخت ایران بود. این سرزمین در دوره‌های بعد نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش همواره اهمیتی راهبردی داشت و به همین سبب پادشاهان مختلف به آن توجه ویژه داشتند. همین اهمیت موجب شد سمنان به محلی برای تجمع فرهنگ‌های مختلف تبدیل شود؛ فرهنگ‌هایی که هر کدام زبان و گویشی مخصوص داشتند و در طول تاریخ آن را حفظ کردند. امروزه پراکندگی زبان و گویش در استان سمنان به اندازه‌ای است که برخی آن را «رنگین‌کمان لهجه‌ها» توصیف کرده‌اند. تفاوت لهجه‌ها در این استان به راحتی با سفری کوتاه به چشم می‌آید. برای مثال اگر از شهرسرخهبه سوی شهرسمنانحرکت کنید، تنها با پیمودن مسیری 15 کیلومتری دو زبان کاملا متفاوت با ساختار و ادبیاتی جدا از هم مشاهده خواهید کرد. در همین مسیر 15 کیلومتری نیز روستاهایی وجود دارند که ساکنان هر کدام از آن‌ها، با لهجه خاص خود سخن می‌گویند. این تفاوت لهجه به اندازه‌ای است که گاه اهالی یک روستا نمی‌توانند به خوبی سخنان اهالی روستای کناری را متوجه شوند.

سمنان سرزمینی کهن با آیین‌ها و فرهنگی غنی است

در گویش سمنانی کلمات و ساختارهایی متمایز با زبان فارسی دیده می‌شود. این تفاوت‌ها به اندازه‌ای است که به عقیده برخی زبان‌شناسان، می‌توان مردم سمنان را صاحب زبانی جدا از فارسی به شمار آورد. ریشه این گویش را باید در زبان پهلوی جستجو کرد. این زبان در زمان حکومت ساسانیان (قرن دوم تا هفتم میلادی)، ابتدا در غرب فلات ایران و سپس در سراسر قلمرو آن رواج پیدا کرد... بسیاری از زبان‌هایی که ریشه پهلوی دارند، در طول زمان از میان رفته‌اند و اکنون در دسترس نیستند، از این رو اهمیت شناخت گویش سمنانی بسیار زیاد است. البته به جز سمنان، تنها در بخش‌هایی از مازندران، لرستان و شمال شرق ایران گویش‌هایی با ریشه پهلوی وجود دارد، ولی سمنان به دلیل پیشینه تاریخی کهن، ساختارهای زبان پهلوی را به شکل بهتری حفظ کرده است.

زبان پهلوی بر روی یک سنگ‌نبشته

در مناطق کویری فلات ایران، موسیقی‌ها و اشعاری پیرامون اقلیم و دشواری‌های زندگی در کویر به وجود آمده است. البته فضای شاعرانه آسمان پرستاره کویر و سکوت وصف‌ناشدنی آن نیز بر این موسیقی و اشعار بی‌تاثیر نیست. بر همین اساس در سمنان موسیقی‌های خاصی به وجود آمده است. «موسیقی و اشعار ساربانی سمنان» پرونده‌ای است که بر پایه سنت موسیقایی خاص این منطقه در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شده است. این نواها ریشه در حرکت کاروان‌هایی دارد که در گذشته از مسیری به مسیر دیگر می‌رفتند و به خاطر تاب‌آوری شتر و هماهنگی این حیوان با کویر، از آن استفاده می‌کردند. «ساربان» وظیفه نگهداری شتران را بر عهده داشت. وی در حین تیمار این حیوانات یا برای حرکت دادن آن‌ها، نجواها و نواهایی را بر زبان می‌راند که به تدریج به غنایی موسیقایی و مضمونی دست یافتند. در دوره‌های بعد گاهی در اجرای این اشعار و نواها، از سازهای بادی و کوبه‌ای ساده استفاده شد.

ثبت ملی گویش سمنانی

پرونده مربوط به ثبت گویش سمنانی با مطالعه روی سخن‌وران کهنسال این گویش و جمع‌آوری تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته بود، گردآوری شد. در این پرونده چارچوب‌های زبانی سمنانی‌ها تنظیم شد تا ارزش و منزلت آن نمایان شود. در نهایت گویش سمنانی در سال 2016 میلادی (1394 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ناملموس ایران به ثبت رسید.