عروسک سنتی شاه‌کوه، عنصری فرهنگی با داستان‌ها و اشعاری پرمحتوا

عروسک‌ها شاید به نظر برخی افراد، صرفا یک بازیچه و وسیله سرگرمی برای کودکان باشند، ولی واقعیت چیز دیگری است. عروسک‌ها خصوصا در نواحی و مناطقی که هنوز اصالت فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند، قدمت و کاربردهایی گسترده‌تر از یک وسیله سرگرم‌کننده بچگانه دارند و به عنوان یک عنصر فرهنگی شناخته می‌شوند. در این مناطق، بسیاری مفاهیم آموزشی و ارزشی به عنوان پیوستِ فرهنگی و در قالب داستان پیرامون عروسک‌ها قرار می‌گیرند و از نسلی به نسل دیگر انتقال پیدا می‌کنند. «عروسک شاه‌کوه» یکی از عروسک‌های محلی ایران است که در استان گلستان، از استان‌های نوار شمالی ایران شناخته‌شده است.

شاه‌کوه در کجا قرار دارد؟

«شاه‌کوه» نام یک روستاست که از نظر جغرافیای سیاسی، در محدوده شهرستان گرگان در استان گلستان قرار دارد. قرار گرفتن شاه‌کوه در یک منطقه کوهستانی، زمستان‌های آن را سرد و سخت و تابستان‌های آن را معتدل کرده است. جمعیت روستا متناسب با تغییرات آب و هوایی تغییر می‌کند، به شکلی که در تابستان‌ها جمعیت شاه‌کوه به بیشترین تعداد می‌رسد و به 500 خانوار بالغ می‌‌شود. پیشه اصلی مردم روستا کشاورزی و دامداری است. زنان روستا نیز در برخی شاخه‌های صنایع دستی همچون سیاه‌دوزی، جاجیم‌بافی و گلدوزی فعالند.

عروسک محلی شاه‌کوه

اهمیت فرهنگی عروسک شاه‌کوه

عروسک محلی شاه‌کوه از دو جهت حائز اهمیت است: نخست مهارت ساخت و دوم قصه‌هایی که همراه این عروسک شکل گرفته و بخشی از ادبیات شفاهی مردم منطقه را تشکیل می‌دهد. از نظر ساخت، عروسک شکل ساده‌ای دارد و در آن از مواد اولیه بومی استفاده می‌شود. اسکلت عروسک را دو قطعه چوب تشکیل می‌دهد. این دو قطعه چوب از شاخه‌های نازک درخت هستند و به صورت متقاطع روی هم قرار می‌گیرند. سپس با پنبه و پارچه سری برای عروسک ساخته می‌شود و موهایی از پشم گوسفند روی آن جا می‌گیرد. در نهایت لباسی شبیه لباس محلی روستا بر پیکر عروسک پوشانده می‌شود. این لباس را از تکه‌های اضافی و دورریز پارچه‌های مورد استفاده در دوخت لباس تهیه می‌کنند. عروسک محلی شاه‌کوه در واقع دو عروسک با جنسیت زن و مرد است: عروسک زن در گویش محلی «شاخانِم» یا «ننه خانم» و عروسک مرد «تخان‌بابا» یا «تقی‌خان‌بابا» نام دارد. عروسک‌های دخترانه، پیراهن سفید و یک روسری دارند که گاهی تزئیناتی از سیاه‌دوزی دارد. به عروسک‌های مذکر نیز لباس محلی (چوگا) می‌پوشانند. مواد مورد استفاده برای ساختن موهای ننه‌خانم، پشم سفید و کرم است تا نشان داده شود سن او بیشتر است، در حالی که موهای شاخانم رنگ سیاه دارد.

تاریخچه عروسک شاه‌کوه و عناصر فرهنگی مرتبط با آن

خلق عروسک به آیین‌های جوامع ابتدایی باز می‌گردد و نمی‌توان به طور دقیق زمانی را برای پیدایش آن در نظر گرفت. در هر گوشه جهان متناسب با آیین‌ها و باورهای مردم، عروسک‌های خاصی ساخته شده‌اند. در ایران به عنوان کشوری مملو از خرده‌فرهنگ‌های مختلف عروسک‌های محلی فراوانی وجود دارند که درباره تاریخ شکل‌گیری آن‌ها نیز نمی‌توان با قاطعیت نظر داد. قدر مسلم این که عروسک شاه‌کوه عنصری فرهنگی با قدمتی بسیار زیاد است که مادران و مادربزرگ‌ها آن را برای فرزندان خود می‌ساختند و درباره آن‌ها داستان‌هایی تعریف می‌کردند و اشعاری می‌خواندند. این اشعار عمدتا به شکل لالایی بود و هنگام خوابیدن کودکان خوانده می‌شد. مادران در هنگام بازی با عروسک شاه‌کوه، شیوه‌ها و مهارت‌های خانه‌داری و معاشرت با دیگران را در قالب داستان‌هایی که عروسک شاه‌کوه شخصیت اصلی یا یکی از شخصیت‌های اصلی آن بود، بیان می‌کردند.

«تقی‌خان‌بابا» که نام او بر عروسک‌های مذکر شاه‌کوه نهاده شده، ظاهرا فردی واقعی در روستای شاه‌کوه بوده است، با این حال از زمان دقیق حیات وی اطلاع دقیقی در دست نیست. زندگی و فعالیت‌های تقی‌خان‌بابا به عروسک هویت بخشیده است. طبق روایت مردم محلی، او یک شکارچی مشهور بود و از روستا در برابر هجوم حیوانات مهاجم و یاغیان حفاظت می‌کرد. به همین دلیل اشعار و قصه‌هایی که با این عروسک شکل گرفته، بیشتر پیرامون سلحشوری و فداکاری است.

به نظر می‌رسد «شاخانم» یا «ننه‌خانم» نیز اشخاص واقعی بوده‌اند. بر اساس یکی از نقل‌های محلی، شاخانم فرزند خان روستا و ننه‌خانم کنیز او بوده است. در قصه‌هایی که بر اساس این روایت شکل گرفته، ننه‌خانم مسئول رتق و فتق امور شاخانم است و پیرامون این امور، داستان‌هایی شکل می‌گیرد. در روایت دیگر ننه‌خانم مادر شاخانم است. در این روایت قصه‌ها بیشتر در مورد راه و رسم زندگی، فعالیت‌های مربوط به خانواده و امور خارج از خانه است.

ثبت ملی عروسک شاه‌کوه

مهارت ساخت و قصه‌گویی عروسک شاه‌کوه در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید.