تاریخچه و سنت‌های ورزش چوگان، بازی باستانی ایرانی

چوگان تنها یک ورزش نیست، بلکه نمادی است از فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین. این ورزش در طول تاریخ زنده و پویا باقی مانده است. این ورزش نیازمند ورزیدگی سوارکار و هماهنگی او با اسب است. به همین دلیل در طول چندین قرن از سوی حاکمان به عنوان تمرینی برای آمادگی رزمی سربازان مورد حمایت قرار گرفت و گسترش پیدا کرد.

چوگان، تاریخچه و کارکرد تاریخی آن
اسنادی در دست است که برخی کارشناسان با استناد به آن، پیدایش ورزش چوگان را به سده ششم پیش از میلاد (حکومت هخامنشیان) نسبت می‌دهند. البته گفته می‌شود ریشه‌های اولیه این ورزش به پیش از این زمان باز می‌گردد. در طول چندین قرن پادشاهان چوگان را به قدری گرامی داشتند که به «بازی شاهان» شهرت یافت. پس از حمله مغولان به ایران (1219 میلادی)، این بازی مورد توجه آنان قرار گرفت. مغولان چوگان را به هند بردند. در هند نیز، خصوصا در دربار سلاطین، چوگان ارج بسیار پیدا کرد. دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) را زمان شکوفایی چوگان می‌دانند. در این دوران شاهان صفوی مسابقات بزرگی را به همراه موسیقی و روایتگری برگزار می‌کردند و خود نیز به تماشای آن می‌نشستند. اگر به اصفهان سفر کنید، آثار دروازه میدان چوگانی که در دوره صفویه در میدان نقش جهان (امام خمینی) اصفهان وجود داشت، هنوز هم به چشم دیده می‌شود. سفرنامه‌نویسانی که در آن زمان به ایران سفر کرده‌اند، به تحسین سوارکاران ایرانی را که با شهامت تمام در میدان چوگان به رقابت می‌پرداختند پرداخته‌اند... انگلیسی‌ها پس از اشغال هند با این ورزش آشنا شدند و موجبات توسعه آن به اروپا را فراهم آوردند. آن زمان هنوز این ورزش را polo نام ننهاده بودند؛ همان طور که بر سر در بناهای قدیمی باشگاه‌های کلکته و دهلی، هنوز هم نام «چوگان» نقش بسته است. «پولو» نام درختی بود که از ریشه درخت آن گوی چوگان می‌ساختند. به تدریج این نام به خاطر تلفظ آسان‌تر مورد استفاده انگلیسی‌ها قرار گرفت و مصطلح شد. چوگان از دهه 1860 میلادی در انگلستان فراگیر شد و پس از آن به کشورهای دیگر راه یافت.
مسابقات چوگان در حال حاضر در بیش از 75 کشور جهان برگزار می‌شود. گستردگی این ورزش به اندازه‌ای بود که از ابتدای شکل‌گیری دوره مدرن المپیک (1896 میلادی) یکی از ورزش‌های آن بود، ولی در المپیک 1936 برلین، از این بازی‌ها حذف شد.

ریشه‌های چوگان و کارکردهای آن
ایرانیان پس از رام کردن اسب و به کار گرفتن این حیوان در امور مختلف، موفق شدند یک امپراتوری بزرگ را سامان دهند. ایجاد بازی چوگان نیز به عنوان ورزشی که انسان و اسب را با یکدیگر برای غلبه بر گروه مقابل متحد و هم‌راستا می‌کند، یکی از ابداعات ایرانیان بود. این ورزش با هدف و مقصود شکل گرفت و اصطلاحاتی که تا امروز در این ورزش مورد استفاده قرار می‌گیرد، منطبق با اصطلاحات جنگی است و نشان می‌دهد پایه‌گذاران چوگان در ورای این بازی، به دنبال افزایش آمادگی‌های جنگی بوده‌اند. این ورزش علاوه بر افزایش ورزیدگی سوارکار و هماهنگی او با اسب، سبب می‌شود آمادگی اسب بیشتر شود و در مقابل موانع با انعطاف خوبی واکنش نشان دهد. اسبی که در زمین چوگان به میدان رفته باشد در حمله و رزم از طرف مقابل نخواهد ترسید و دستورات سوارکار را به خوبی اطاعت خواهد کرد. برخی متون یونانی اجرای ورزش چوگان در میان سربازان ایرانی را مورد اشاره قرار داده و از آن به عنوان یکی از عوامل موفقیت ارتش ایران در کشورگشایی یاد کرده‌اند.
چوگان در ادبیات پارسی نیز مورد توجه بوده است، به طوری که کمتر ادیب ایرانی را می‌توان یافت که در اشعار و نوشته‌های خود به چوگان اشاره‌ای نداشته باشد. به جز ادبیات غنایی و حماسی، در ادبیات عامه نیز از این ورزش نشانه‌های زیادی بر جا مانده است. علاوه بر این در دیگر هنرها از جمله مینیاتور، چوگان نقشی کلیدی بازی می‌کند و می‌توان نمونه‌های فراوانی را از مینیاتورهای مربوط به ورزش چوگان پیدا کرد.

شیوه اجرای چوگان
این ورزش را در یک زمین با طول و عرض 274 در 145 متر بازی می‌کنند. البته در برخی کشورها این ابعاد کمی تفاوت دارد. بازی در شش وقت (چوکه) برگزار می‌شود. هر وقت هفت دقیقه طول می‌کشید. هر تیم چهار بازیکن دارد. هر بازی را دو سر داور و یک داور قضاوت می‌کنند. سرداوران سوار بر اسب هستند و در بخش‌های مختلف زمین جابجا می‌شوند. در این ورزش دو دسته سوارکار تلاش می‌کنند توپی را از خط دروازه حریف عبور دهند و هر تیمی بتواند به امتیاز بیشتری دست یابد، برنده است. چنین ساختاری را تقریبا در تمام بازی‌هایی که امروزه با استفاده از توپ برقرار می‌شود می‌توان مشاهده کرد. بدین ترتیب باید چوگان را ورزشی دانست که ساختار اغلب ورزش‌های دیگر ملهم از آن است.

ثبت ملی و جهانی ورزش چوگان
پرونده «چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایت‌گری» در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) به نام ایران در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.