آیین قالیشویان، نمایش وفاق مردمی برای دفاع از حق

هر سال با نزدیک شدن به دومین جمعه ماه مهر (آخرین جمعه سپتامبر یا اولین جمعه اکتبر) در میان مردمان روستای خاوه اردهال و فین کاشان ولوله و تکاپویی به راه می‌افتد که از برگزاری یک آیین مذهبی بسیار مهم خبر می‌دهد: قالیشویان.

ریشه تاریخی آیین قالیشویان
سلطانعلی فرزند امام محمد باقر علیه‌السلام، پنجمین پیشوای شیعیان، از سال 113 تا 116 هجری قمری (731 تا 736 میلادی) در فین و خاوه به تبلیغ دین اسلام و ترویج احکام الهی پرداخت. ایشان با درخواست مردم فین، از طرف امام محمد باقر به این منطقه اعزام شده بود. اقدامات حضرت سلطانعلی و نفوذ روزافزون ایشان در میان مردم منطقه، حاکمان ظالم آن دوره را به واهمه انداخت و سبب شد نقشه‌ای برای قتل ایشان فراهم شود. در نهایت در 27 جمادی‌الثانی که در آن سال با دومین جمعه مهرماه مصادف بود، این نقشه عملی شد و حضرت سلطانعلی به شهادت رسید.
گفته می‌شود حضرت سلطانعلی پیش از شهادت، سه روز در نبردی نابرابر در مقابل دشمنان ایستادگی کرد ولی در نهایت در دره ازناوه شهید شد. پس از آن که خبر حمله دشمن به آن حضرت به فین رسید، مردم این دیار چوب به دست به سوی ازناوه به راه افتادند، ولی دو روز پس از شهادت ایشان رسیدند. آنان بدن حضرت را با احترام در یک تخته قالی پیچیدند و تشییع کردند. پیکر این امامزاده در محلی که امروز «مشهد اردهال» نامیده می‌شود و یک بارگاه در آن احداث شده است، به خاک سپرده شد. از آن پس به یاد همین واقعه، هر سال مراسمی برپا می‌شود که به «قالیشویان» معروف است.

جنبه‌های اسطوره‌ای و نمادین مراسم قالیشویان
این آیین تنها آیین مذهبی در ایران است که منطبق با تقویم هجری قمری برگزار نمی‌شود. بدین ترتیب بر خلاف آیین‌های مذهبی دیگر، زمان برگزاری آن در بین ایام سال گردش پیدا نمی‌کند. هم‌زمانی مراسم قالیشویان با مهرماه که در ایران باستان زمان برگزاری جشن مهرگان (در شانزدهمین روز مهرماه/ هفتمین روز اکتبر) محسوب می‌شد، در میان برخی کارشناسان این تلقی را به وجود آورده که این دو مراسم ارتباطی با هم دارند. با این حال مردم فین و خاوه چنین استنباطی را خطا می‌دانند و اصالت آیین قالیشویان را به قرن دوم هجری قمری (قرن هشتم میلادی) منسوب می‌کنند.
در طول قرن‌ها، نقش مراسم قالیشویان در ارتباط فرهنگی فین و خاوه و دیگر مناطق اطراف آن قابل توجه بوده است. به طوری که غسل و خاک‌سپاری نمادین حضرت سلطانعلی اقدامی برای تجدید پیوندهای محلی و طایفه‌ای به شمار می‌رود. رویکرد معنوی مراسم موجب شده گروه‌های مختلف مردم در طول تاریخ، در کنار هم برای حفظ آن اقدام کنند. این آیین نمادهایی هم در خود دارد، از جمله چوب‌دستی‌های مردم فین که در مراسم نقشی پررنگ ایفا می‌کند. این چوب‌دستی‌ها نمادی از آمادگی مردم برای حمایت از مظلومان در برابر زورگویان و ستمگران است.

ویژگی‌ها و کیفیت مراسم قالیشویان
مراسم اصلی در دومین جمعه مهرماه برپا می‌شود، ولی در جمعه پیش از آن و جمعه پس از آن نیز، مردم منطقه آیین‌هایی اجرا می‌کنند. در جمعه پیش از مراسم که به «جمعه جار» معروف است، ریش‌سفیدان و معتمدان منطقه در بازار و مراکز پر تجمع حضور می‌یابند و با صدای بلند زمان برگزاری مراسم را اعلام و از مردم برای حضور در آن، دعوت می‌کنند.
حضور مردم فین و خاوه در این مراسم به صورت خانوادگی صورت می‌گیرد. معمولا دو روز پیش از برگزاری مراسم، عزیمت آنان به مشهد اردهال آغاز می‌‌شود. صبح روز جمعه قالیشویان، اهالی فین، چوب به دست، کنار جوی آب نزدیک بقعه شاهزاده حسین در فاصله حدود 800 متری بقعه سلطانعلی، جمع می‌شوند و منتظر می‌مانند تا مراسم شروع شود. در این حین همزمان با برپایی مراسم سوگواری، به نظافت و لایروبی چشمه می‌پردازند و آن را با گلاب معطر می‌کنند. پس از آغاز مراسم، فینی‌ها با ذکر و شعارهایی همچون «یا حسین» یا «لبیک یا حسین» چوب‌دستی‌های خود را به صورت هماهنگ بالا و پایین می‌برند و صحنه‌هایی شورانگیز و دیدنی خلق می‌کنند. پس از آن که فینی‌ها به صحن صفا‌ می‌رسند، منتظر می‌مانند تا قالی مقدس را از اهالی خاوه دریافت کنند.
اهالی خاوه از صبح روز جمعه قالیشویان در حرم را می‌بندند، یکی از قالی‌های حرم را عطرآگین می‌کنند و با تشریفاتی خاص آن را در هم می‌پیچند. پس از مراسم روضه‌خوانی و عزاداری، این قالی به اهالی فین تحویل داده می‌شود و آنان این قالی را به سوی بقعه شاهزاده حسین می‌برند تا در چشمه، غسل دهند. این کار با پاشیدن آب چشمه به قالی یا شستن گوشه‌ای از آن در آب چشمه انجام می‌گیرد. پس از شستن قالی، آن را به سوی بقعه امامزاده سلطانعلی باز می‌گردانند و از صحنی که به «صحن فینی‌ها» معروف است، به داخل حرم وارد می‌کنند. این قالی چند بار گرد مزار حضرت سلطانعلی گردانده و سپس به بزرگان خاوه تحویل داده می‌شود.
در جمعه پس از مراسم که به «جمعه نشلجی‌ها» معروف است، اهالی نشلج، یکی از روستاهای نزدیک مشهد اردهال، برای برگزاری مراسم هفتمین روز شهادت حضرت سلطانعلی به صورت خانوادگی به بقعه این امامزاده می‌روند و مراسم سوگواری و روضه‌خوانی برگزار می‌کنند.

ثبت ملی آیین قالیشویان
این آیین سنتی در سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران و در دسامبر 2012 میلادی (1391 خورشیدی) در فهرست آثار ناملموس جهانی یونسکو به ثبت رسید.