گاه‌شماری قوم لک، تقویم دقیق و اصیل ایرانی

مشخص نیست چه زمانی انسان‌ها متوجه تکرار فصول و گذر ایام طبق نظمی خاص شدند، ولی به هر حال، این موضوع سبب شد گاه‌شماری‌هایی کهن شکل گیرد که بیشتر آن‌ها بر اساس فصول کاری، خصوصا امور مربوط به کشاورزی بود. گاه‌شماری‌های قدیمی متناسب با شرایط جغرافیایی و پیشه و رسوم غالب هر قوم و منطقه، رنگ و بویی مخصوص به خود می‌گرفتند و جزئی از فرهنگ همان منطقه می‌شدند. بسیاری از این گاه‌شماری‌ها با ورود تقویم‌های دقیق امروزی رنگ باخته‌اند، با این حال هنوز هم در برخی مناطق، گاه‌شماری‌های قدیمی به قوت خود باقی هستند و در کنار تقویم‌های فراگیر جدید، مورد استفاده قرار می‌گیرند. در میان قوم لک، از اقوام ایرانی، نوعی گاه‌شماری وجود دارد که پیشینه و ریشه آن به قرن‌ها پیش باز می‌گردد، با این وجود هنوز هم مردم این قوم آن را محترم می‌دارند و در زندگی خود مورد استفاده قرار می‌دهند.

ویژگی‌ها و پیشینه گاه‌شماری قوم لک

در ایران از تقویم هجری خورشیدی استفاده می‌شود. آغاز سال خورشیدی برابر با لحظه رسیدن خورشید به نقطه اعتدال بهاری است و «نوروز» نامیده می‌شود. نوروز با اجرای آیین‌ها و جشن‌هایی کهن گرامی داشته می‌شود. وجود همین آیین‌ها که از نظر قدمت، در هزاره نخست پیش از میلاد ریشه دارند، نشان می‌دهد گاه‌شماری ایرانی بسیار قدیمی است. در کنار این گاه‌شماری، در مناطق مختلف ایران بر اساس دانشی که از کیهان‌شناسی وجود داشت، گاه‌شماری‌هایی مخصوص به وجود آمد که هنوز هم شماری از آن‌ها به حیات خود ادامه می‌دهند.

گاه‌شماری قوم لک بخشی از خرده‌فرهنگ این قوم است که در آن، فصول، ماه‌ها و ایام مختلف سال، از عناوین خاص خود برخوردارند. لک‌ها از نظر جغرافیای سیاسی امروز ایران، در استان‌های لرستان، همدان، کرمانشاه و ایلام حضور دارند. در ادبیات شفاهی قوم لک، تغییرات آب و هوایی و رویدادهای طبیعی مرتبط با تغییر زمان، داستان‌هایی مختص خود دارد که گاه به افسانه تمایل پیدا می‌کند. گاه‌شماری قوم لک با دانش ستاره‌شناسی لک‌ها رابطه نزدیکی دارد، به شکلی که بر اساس تغییرات زمانی، صورت‌های فلکی نیز نام‌هایی خاص پیدا کرده‌اند. تاریخ ایجاد این شیوه گاه‌شماری روشن نیست ولی ارتباط آن با معیشت کشاورزی مردم، نشان می‌دهد این تقویم احتمالا همزمان با تسلط مردمان لک بر فنون کشاورزی گسترش پیدا کرده است.

در سال 1966 میلادی (1345 خورشیدی)، یک پژوهشگر دانمارکی به نام «ادلبرگ»، زمانی که به همراه یک گروه روی فرهنگ مناطق لک‌نشین تحقیق می‌کرد، یک جدول زمان‌بندی بر اساس تقویم لکی تنظیم کرد. این جدول بعدها با تحقیقات پژوهشگران ایرانی کامل‌تر شد. در حال حاضر اصطلاحات قدیمی که با زمان‌بندی فعالیت‌های کشاورزی و دامداری مرتبط است در مناطق لک‌نشین رواج دارد. این اصطلاحات به صورت سینه‌به‌سینه در میان نسل‌های مختلف منتقل شده و بخشی از دانش و فرهنگ این قوم را شکل داده است.

گاه‌شماری قوم لک با دانش ستاره‌شناسی سنتی ارتباطی نزدیک دارد

ماه‌های سال در تقویم لکی

در تقویم لکی نخستین ماه سال مطابق با دی‌ماه خورشیدی (دسامبر در تقویم میلادی) است. این ویژگی با «تقویم‌های میترایی» منطبق است. بر اساس اعتقادات اسطوره‌ای کهن، فرشته مهر در آغاز شب چله (روز اول دی‌ماه) به دنیا می‌آید و با تولد او، روزها طولانی‌تر می‌شود و به شب غلبه پیدا می‌کند. در شروع نخستین ماه تقویم، برخی رسوم همچون افروختن آتش به اجرا در می‌آید. دومین ماه گاه‌شماری لکی زمانی است که سبزه‌ها از زمین می‌رویند. سومین ماه نیز با نوروز تقویم خورشیدی به پایان می‌رسد. از آن جا که تمام ماه‌های تقویم لکی 30 روزه هستند، پس از ماه سوم، یک پنج روز برای کبیسه‌گیری وجود دارد که در شمارش روزها به حساب نمی‌آید و در گویش لکی «دزدیده» (به معنای پنهان) نامیده می‌شود. این پنجه در نگاه مردم نحس بود و در آن از بسیاری کارهای مهم اجتناب می‌شد. ماه‌های بعد بر اساس مواردی مرتبط با فعالیت‌های کشاورزی و دامداری و رویدادهای طبیعی نامگذاری شده است. تسویه حساب با چوپانان، اوج‌گیری گرمای هوا و گردآمدن احشام برای در امان ماندن از مزاحمت حشرات، تلف شدن برخی دام‌های ضعیف از شدت گرما (در میانه تابستان)، بازگشت کوچ‌روها به خانه‌های روستایی، وزش بادهای سرد در میانه پاییز که با ریزش برگ درختان همراه است، اوج‌گیری سرما و طولانی‌شدن شب‌ها از جمله این موارد هستند.

در مقایسه با بسیاری گاه‌شماری‌ها که بر پایه زندگی کشاورزی و دامداری در مناطق مختلف ایران رواج داشته، این تقویم بسیار دقیق‌تر است. ثابت بودن مناسبت‌های تقویمی در روزهای خاص، نتیجه‌ای از دقت آن به شمار می‌رود.

اوقات روز در تقویم لکی

در تقویم لکی شروع شبانه‌روز پس از غروب آفتاب است؛ در حالی که در تقویم‌های معمول نیمه‌شب را به عنوان شروع شبانه‌روز جدید به شمار می‌آورند. اوقات شب به چند بخش تقسیم می‌شود و تا برآمدن بانگ خروس‌ها که بیانگر سحرگاه است، ادامه می‌یابد. سپس روز با برآمدن خورشید شروع می‌شود و تقسیم‌بندی‌هایی زمانی تا غروب خورشید و شروع یک شبانه‌روز دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.