چوب‌بازی سمنانی، نمایشی از روحیه سلحشوری

«چوب‌بازی» از بازی‌هایی است که از ایران باستان به جا مانده است. راز ماندگاری این بازی در این دوره طولانی، ارتباط آن با فرهنگ سلحشوری و دلاوری است. ایرانیان شجاعت و سلحشوری را ستایش می‌کنند و آن را مترادف عزت و بزرگی می‌دانند. حماسه، رقابت و شور و هیجان، عناصری هستند که در چوب‌بازی دیده می‌شوند. این بازی در نواحی مختلف ایران رواج دارد و در هر منطقه، متناسب با فرهنگ آن به اجرا در می‌آید. استان سمنان به عنوان یکی از استان‌های پهناور ایران نیز از سنت چوب‌بازی مخصوص برخوردار است.

ویژگی‌های چوب‌بازی استان سمنان

چوب‌بازی آیینی است که در نقاط مختلف استان سمنان برگزار می‌شود، ولی به طور خاص روستای «حسن‌آباد» به اجرای آن شهره است، به همین دلیل به این آیین «چوب‌بازی حسن‌آبادی» هم می‌گویند. حسن‌آباد روستایی از توابع شهر سمنان است و با آن حدود پنج کیلومتر فاصله دارد. آیین چوب‌بازی این روستا حداقل از 300 سال پیش در آن اجرا می‌شود. در مراسم این روستا دو یا سه نفر ترکه‌های انار (یا یک درخت دیگر) را در دست می‌گیرند و با حرکاتی رقص‌مانند، آن‌ها را به هم می‌کوبند. این اجرا همزمان با نواختن موسیقی زنده با استفاده از سرنا و سازهای کوبه‌ای (عمدتا دهل) صورت می‌گیرد.

اجرای سنت چوب‌بازی بیش از هر چیز ریشه در حماسه و جنگاوری دارد و چوب‌هایی که به هم کوبیده می‌شود، نمادی از شمشیرهایی است که در کشاکش رزم و نبرد به هم برخورد می‌کند. البته در چوب‌بازی، هیچ یک از طرفین رقابت بر دیگری برتری ندارد و حتی چوب‌ها کاملا یک‌اندازه و یک‌شکل هستند تا نشان داده شود در این بازی غالب و مغلوبی وجود ندارد و دو طرف ایننبرد دوستانهپیروز هستند.

قلعه تاریخی روستای حسن‌آباد سمنان

ارزش‌های فرهنگی چوب‌بازی

در «شاهنامه»، اثر بزرگ «ابوالقاسم فردوسی» نبردهای زیادی رخ می‌دهد که نشان‌دهنده رزم‌آوری و شجاعت ایرانیان و جایگاه ارزشی والای این ویژگی‌ها در میان ایرانیان است. احتمالا چوب‌بازی با سنت‌هایی که پیرامون این اثر بزرگ شکل گرفته‌اند (به طور خاص شاهنامه‌خوانی) مرتبط است. هم‌نشینی چوب‌بازی با موسیقی و داستان‌های حماسی یکی از عواملی است که ارزش فرهنگی آن را بالا می‌برد. در واقع این سنت، ادبیات، موسیقی، روحیه سلحشوری و آمادگی رزمی را در کنار یکدیگر جمع می‌کند. اجرای مراسم چوب‌بازی با استفاده از لباس‌های سنتی منطقه نیز دیگر ارزش فرهنگی نهفته در آن است. در طول چند قرن، با وجود آن که پوشش مردم تا حد زیادی به سوی پوشش غالب سوق پیدا کرده، چوب‌بازی سمنان با همان لباس‌های سنتی برگزار می‌شود و این سنت به عنوان عاملی برای حفظ آن به شمار می‌آید.

چوب‌بازی همراه با موسیقی محلی اجرا می‌شود

از آن جا که چوب‌بازی بیشتر جنبه شادی دارد، آن را معمولا در جشن‌ها، خصوصا نوروز به اجرا در می‌آورند. مراسم چوب‌بازی ابتدا با نواختن سرنا و دهل آغاز می‌شود، سپس چوب‌بازها در حالی که لباس محلی به تن و چوب‌هایی هم‌اندازه در دست دارند، با جست و خیز به میدان وارد می‌شوند تا آمادگی بدنی خود را به همگان اعلام کنند. صحنه اجرای چوب‌بازی مکانی هموار است و به نحوی انتخاب می‌شود که مردم بتوانند گرداگرد آن جمع شوند و هنرنمایی بازیگران را ببینند. بازیگران متناسب با ضرباهنگ موسیقی، پس از پریدن روی پا و چرخیدن، چوب‌ها را به هم می‌کوبند. این حرکات باید منظم و ریتمیک انجام شود، به صورتی که گویا صدای به هم خوردن چوب‌ها جزئی از موسیقی مراسم است. مردم در حین اجرای برنامه، با فریادهای خود بازیگران را به هیجان بیشتر و نمایش حرکات سریع و پر قدرت فرا می‌خوانند. در هر حمله یکی از بازیگران نقش مهاجم و دیگری نقش مدافع را بر عهده دارد. این نقش به تناوب تغییر می‌کند، طوری که ممکن است هر کدام از بازیگران، یکی در میان به عنوان مهاجم نقش‌آفرینی کنند. فرد مهاجم در هنگام بلند کردن و فرود آوردن چوب، فریاد بلندی می‌کشد تا روحیه رزمی خود را به دیگران اعلام کند. مدافع نیز چوب‌های خود را به شکل متقاطع در می‌آورد و ضربه مهاجم را دفاع می‌کند.

ثبت ملی چوب‌بازی سمنان

آیین چوب‌بازی سمنان در سال 2022 میلادی (1400 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.