خطاطی ایرانی، زیباترین نوشتاری که بشر به آن دست یافته است

پس از ورود اسلام، خطاطی یکی از هنرهای ایرانی بود که به شکلی چشم‌گیر گسترش پیدا کرد و در نوشتن قرآن و کتاب‌های مختلف به کار گرفته شد. ایرانیان مسلمان اعتقاد داشتند که قرآن به عنوان کلام خدا، باید به بهترین وجه نوشته شود و مورد حفاظت قرار گیرد. از این رو عمده کاربرد خطاطی در نوشتن قرآن بوده است. با وجود آن که خطوط مختلفی در تمدن اسلامی ظهور پیدا کرده، ولی نقش ایرانیان در گسترش این هنر بسیار مهم‌تر است.

کاربرد خطاطی در معماری نیز یکی از عواملی بود که هم به پیشرفت این هنر کمک کرد و هم باعث شد آثار معماری شگرفی شکل گیرد.

تاریخچه خطاطی ایرانی

استفاده از خط نیکو در طول تاریخ یک حسن به شمار می‌آمد، از این رو هنر خوش‌نویسی را می‌توان با پیدایش خط، هم‌سن و سال دانست! بر اساس اساطیر و روایتی که در شاهنامه آمده، دیوها هنر خوش‌نویسی را به تهمورث (پادشاه باستانی ایران) یاد دادند تا در ازای آن، از بند او آزاد شوند.

اما به گواه تاریخ، علی ابن ابی‌طالب، اولین امام شیعیان (قرن هفتم میلادی) در زمان حکومت خود در کوفه، سبک خاصی در نوشتن داشت که «کوفی» نامیده می‌شد. این خط به تدریج در سراسر قلمرو اسلامی رواج پیدا کرد و هنر خطاطی در سال‌های بعد، با الهام از خط کوفی آغاز شد.

به جز معماری، خوش‌نویسی برای تزئین ظروف سفالی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. نمونه‌هایی از کاربرد خطاطی در فلزکاری و تزئین لباس‌های ابریشمی و مخملی نیز مشاهده شده است. با این حال به نظر می‌رسد استفاده از خطاطی روی سکه‌های نقره و طلا و مهرهای عقیق، از جمله نخستین کاربردهای این هنر در مواردی غیر از کتابت باشد.

حدود 400 سال پس از علی‌ ابن ابی‌طالب، سامانیان (819 تا 1004 میلادی) سبک جدیدی از خط کوفی را رواج دادند. در این سبک از تزئیناتی استفاده می‌شد که از معماری الهام گرفته شده بود. از این جهت می‌توان ادعا کرد بسیاری از تحولات خطاطی مرهون کتیبه‌هایی است که در معماری کاربرد داشت. در این کتیبه‌ها از خط کوفی، ثلث و نسخ استفاده می‌شد.

تحول خطاطی ایرانی به دست استادان

در طول تاریخ خطاطی ایرانی، اساتید زیادی ظهور کرده و هر کدام تحولاتی را در این هنر به وجود آورده‌اند. حوالی قرن شانزدهم میلادی استادی در شیراز زندگی می‌کرد که شش سبک مختلف خط کوفی را به وجود آورد. حدود 100 سال بعد، ضوابطی برای آموزش و نوشتن حروف مختلف تعیین شد و خطی به نام «ریحان» توسط خوش‌نویسان ایرانی توسعه پیدا کرد. به تدریج اساتید مختلف شاگردانی را تربیت کردند که هر کدام در گوشه‌ای از قلمرو اسلامی به هنرنمایی مشغول شدند. یکی از همین افراد تعداد زیادی از ساختمان‌های عراق را با استفاده از هنر خطاطی ایرانی، تزئین کرد و 33 نسخه قرآن را در طول قرن‌های 13 و 14 میلادی به رشته تحریر در آورد. شماری از این نسخه‌های قدیمی در موزه‌های ایران و اروپا در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.

از میرعماد حسنی قزوینی (1554 تا 1615 میلادی) به عنوان بهترین خوش‌نویس ایرانی تمام اعصار یاد می‌شود. وی به قدری در نستعلیق مهارت داشت که امروز خط خوب را «خط میر» می‌خوانند، به این معنی که این خط به قدری خوب است که به خط میرعماد شبیه است!

در دوره معاصر غلامحسین امیرخانی (تولد 1940 میلادی) بزرگ‌ترین استاد خطاطی ایرانی به شمار می‌رود.

حکومت‌های مختلف و تحول هنر خطاطی ایرانی

در زمان حکومت ایلخانان (1256 تا 1356 میلادی) با وجود آن که این حکومت توسط مغول‌ها اداره می‌شد، خطاطی رواج بسیاری پیدا کرد. یکی از زیباترین کارهایی که از این دوره به جا مانده، قرآنی به ابعاد 65 در 54 سانتی‌متر است که حروف آن با طلا نوشته شده است.

خطاطان به خاطر کاربرد خط در مکاتبات درباری، مجبور بودند برای گذران عمر و نمایاندن هنر خود، به دربار حاکمان مختلف جذب شوند. از طرف دیگر حمایت دربار از خطاطی در گسترش این هنر بسیار مهم بود. برخی دوره‌ها، مانند دوره تیموریان (1370 تا 1506 میلادی) به خاطر حمایت‌های وسیع حکومت از هنر خطاطی، در تاریخ این رشته جایگاه ویژه‌ای یافت. در این دوره استفاده از هنر خطاطی برای نوشتن کتاب‌های غیر دینی مثل شاهنامه، مورد حمایت قرار گرفت. شاهنامه معروف بایسنقری در همین دوره در هرات نگارش شد. در هرات آن دوران هنرمندان خطاط زیادی زندگی می‌کردند که کارهای نفیسی از آنان بر جای مانده است.

جلوه‌ای از خطاطی ایرانی در شاهنامه بایسنقری

دوره تیموری، دوره ظهور سبک جدیدی از خطاطی بود که به نام تعلیق (به معنای معلق بودن) مشهور شد. سپس خط نستعلیق با ترکیب دو سبک نسخ و تعلیق به وجود آمد، خطی که امروز به عقیده برخی کارشناسان زیباترین و چشم‌نوازترین خط نوشتاری بشری است. با وجود آن که از ابتدای پیدایش نستعلیق هنرمندان زیادی با معرفی سبک‌های نوشتاری جدید تلاش کردند آن را کنار بزنند، این خط حیات خود را ادامه داد و امروز در بین خطاطان ایرانی به عنوان پرطرفدارترین و زیباترین خط فارسی، شمرده می‌شود.

پس از تیموریان بسیاری از خوش‌نویسان هراتی، این شهر را به مقصد تبریز، قزوین و اصفهان ترک کردند. علاقه حکومت صفویه (1501 تا 1736 میلادی) به این هنر روند رو به رشد آن را تقویت کرد و موجب شد اساتید ماندگاری در این هنر تربیت شوند. میرعماد قزوینی، یکی از مشهورترین اساتید نستعلیق است که چندین اثر، از جمله شاهنامه فردوسی و مجموعه اشعار جامعه به صورت نسخه‌های خطی از وی بر جا مانده است.

خطاطی ایرانی در دیگر کشورها

نستعلیق به جز ایران، در ترکیه و هند مورد توجه قرار گرفت و علاقمندان بسیاری پیدا کرد. در هند سبکی از خط نستعلیق به نام «شکسته» رایج شد. این نوع خط به خاطر شکل موزون حروف و تناسب گرافیکی، بسیار چشم‌نواز و تحسین برانگیز است.

مراحل نوآوری در خطاطی ایرانی

در قرن شانزدهم میلادی، هنری جدید از خطاطی الهام گرفته شد که به «قطاعی» یا «کاغذبری» معروف شد. محصولی که به وسیله این کار حاصل می‌شود، ترکیبی از خطاطی، ورقه طلا، تزئینات حاشیه و ضمیمه‌سازی بود. بعدها مینیاتور، طرح‌های گلدار و اسلیمی هم برای تزئین خطوط نسخ و نستعلیق کاربرد پیدا کرد و به سبک «گلزار» معروف شد.

سیاه مشق میرحسین ترک

یکی دیگر از سبک‌هایی که به کمک خطاطی رشد کرد، «مسوده» (به معنای پیش‌نویس یا سیاه‌مشق) بود. این سبک از ترکیب خلاقانه واژگان، طرح‌ها و سبک‌های مختلف به وجود آمد. استفاده از خطاطی روی سکه‌ها، مهرها، لباس‌ها و تابلوهای نقاشی، از جمله مراحلی بود که به پیشرفت خطاطی کمک کرد.

آن چه هنر خوشنویسی ایرانی را در طول تاریخ تقویت کرده، ادبیات غنی ایرانی بوده است. این هنر تحت تاثیر فرهنگ غنی ایران هنوز هم زنده است و در حال حاضر اساتید پر آوازه‌ای به آن اشتغال دارند. با وجود گسترش چاپ و توجه کمتر به خوش‌نویسی به عنوان یک هنر و یکی از لوازم مورد استفاده در ارتباطات بشری، در دهه 1980 برنامه‌ای در ایران تدوین شد تا توجه به این میراث بزرگ، بیشتر شود.

ثبت جهانی خطاطی ایرانی

در سال 2022 خطاطی ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید تا بدین شکل، موجبات معرفی هر چه بیشتر آن به جهان فراهم شود.

اطلاعات

نام	خطاطی ایرانی، زیباترین نوشتاری که بشر به آن دست یافته است
کشور	ایران
سال تولید	1402/05/14