گرافیک ایرانی؛ تلفیق هنرمندانه تکنیک و محتوا

هنر طراحی گرافیک، فرایند انتخاب و چیدمان عناصری نظیر تصویر، متن، نشانه و رنگ در قالب یک ترکیب بصری تازه جهت انتقال پیامی مشخص به مخاطب است. در اصطلاح رایج، گاهی یه جای طراحی گرافیک از تعبیر «ارتباط تصویری» هم استفاده می‌شود که بر هماهنگی و هم‌سویی تعدادی از هنرها و حرفه‌ها برای برقراری ارتباط و ارائه اطلاعات خاص بصری دلالت دارد. طراحی گرافیک، بیشتر یک کار گروهی است که در آن، طراح با در نظر گرفتن موضوع (سفارش) نوشته نویسندگان را با تصاویر عکاسان و تصویرگران درهم‌می‌آمیزد و با بهره‌گیری از امکاناتی چون تایپوگرافی، صفحه‌آرایی، چاپ و رایانه به پردازش آن می‌پردازد. امروزه طراحی گرافیک حوزه بسیاری وسیعی را دربرمی‌گیرد و علاوه بر نمونه‌های چاپی روی سطح کاغذ، دیوار، بوم، فلز، چوب، پارچه و یا پلاستیک، در رسانه‌های دیگری مانند سینما، تلویزیون و اینترنت هم نمود پیدا می‌کند.

تاریخچه گرافیک

طراحی گرافیک به معنای امروزی آن پدیده تازه‌ای در تاریخ بشر است اما همین پدیده نو ریشه‌های روشنی در برخی دستاوردهای باستانی و تاریخی دارد. برای مثال، خطوط اندیشه‌نگار باستان مانند میخی، هیروگلیف و چینی، الگوی مهمی در شکل‌گیری بعضی از جنبه‌های طراحی گرافیک امروز به شمار می‌آیند. به عبارتی در این نوع خطوط است که انسان برای اولین بار، خواسته‌های خود را به کمک نشانه‌های گویای تصویری و نوشتاری بیان می‌کند.

درباره وجود طراحی گرافیک در دوره‌های تاریخی دو نظر وجود دارد؛ گروهی از مورخان هنری برای، بعضی هنرهای سنتی مانند نگارگری، کتاب‌آرایی قدیم، خوشنویسی و حکاکی را مقدمه طراحی گرافیک امروزی می‌دانند اما گروهی دیگر، فقط شکل‌گیری صنعت چاپ مدرن (اختراع ماشین چاپ گوتنبرگ) در قرن پانزدهم میلادی و تلاش برای طراحی حروف فلزی در قرن هجدهم میلادی را پیشینه تاریخ طراحی گرافیک به شمار می‌آورند.

 

پوستر چهارمین جشنواره جهانی فیلم تهران، اثر مرتضی ممیز

 

بیشتر منابع تاریخ هنر غرب، نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی و روزگار تاثیرات بزرگ صنعتی و تجاری بر زندگی جمعی مردم شهرنشین را زمان آغاز طراحی گرافیک مدرن قلمداد می‌کنند. این منابع، از طراحی گرافیک اولیه به عنوان مهارتی صنعتی در فرایند مکانیکی چاپ آگهی‌ها یاد می‌کنند. در ادامه این روند، با پیچیده‌تر شدن امکانات فنی و ارتباطی، طراحی و اجرای آثار گرافیکی از هم تفکیک می‌شود. در این تقسیم کار جدید، طراح وظیفه اندیشیدن به سفارش مشتری و پیاده کردن طرحی مناسب را برعهده می‌گیرد و اجرای اثر با راهنمایی او به چاپچی‌ها و چاپ‌خانه‌ها واگذار می‌شود.

طراحی گرافیک به طور مشخص با پذرش پیوستگی هنرهای زیبا و کاربردی، رواج چاپ لیتوگرافی، دلبستگی طراحان اروپایی به حکاکی‌های چوبی ژاپنی، برگزاری نمایشگاه‌های تجاری بین‌المللی و گرایش برخی هنرمندان نقاش به طراحی پوستر آغاز می‌شود. در این میان، پوسترهای اولیه موضوعات هنری و تجاری گسترده‌ای را دربرمی‌گیرند و رفته‌رفته زمینه ورود آثار گرافیکی را به موزه‌های بزرگ هنری فراهم می‌سازند. در نتیجه همین اقبال عمومی به ارتباط بصری و شکل‌گیری انواع مختلف گرافیکی، سرانجام یک تصویرگر و طراح حروف به نام «ویلیام ادیسون دایجینز» اصطلاح «طراحی گرافیک» را در سال 1922 میلادی جهت توصیف آثار متنوع خود ابداع می‌کند. در سال 1945 میلادی، اصطلاح طراحی گرافیک مورد پذیرش همگانی قرار می‌گیرد و همزمان در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر جهان، رشته‌ای با این نام راه‌اندازی می‌شود. 

 

طراحی جلد کتاب خودباوری در خلاقیت، اثر مجید زارع

شاخه‌های گرافیک

طراحی گرافیک یک مجموعه وسیع اطلاع‌رسانی است که از شاخه‌های گوناگونی تشکیل می‌شود. این هنر در همه رسانه‌های چاپی و نیز رسانه‌های جدیدتری مانند سینما، تلویزیون و اینترنت حضور دارد. براساس تقسیم‌بندی رایج، طراحی پوستر، طراحی نشانه (آرم)، طراحی پیکتوگرام (نقش‌نگاشت)، بسته‌بندی، تایپوگرافی(طراحی حروف)، صفحه‌آرایی (پیج‌لی‌اوت) و طراحی وب، مهم‌ترین شاخه‌های هنر طراحی گرافیک به شمار می‌آیند. در ادامه به مرور هریک از این شاخه‌ها می‌پردازیم.

 

الف) طراحی پوستر

پوستر یا اعلان، یک تک‌صفحه‌ طراحی‌شده است که برای آگاهی‌بخشی درباره یک موضوع مشخص به دیوار یا سطحی عمودی چسبانده شده و یا در فضای مجازی منتشر می‌شود. این محصول گرافیکی به طور معمول از ترکیب متن (کلمه) با عناصر ترسیمی به وجود می‌آید. اگرچه گاهی فقط از متن کامل یا ترسیم کامل تشکیل شده است. ازجمله ویژگی‌های اصلی طراحی پوستر، توجه به جذابیت بصری و کارکرد آگاهی‌رسانی آن است. پوستر، ابزار رایج تبلیغات تجاری، بیان واکنش‌های اعتراضی و اعلام رویدادهای ویژه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنری و... است. گاهی هم از پوستر برای تکثیر آثار هنری معروف و گران‌قیمت استفاده می‌شود.

 

پوستر ششمین نمایشگاه نگارگران قم، اثر مسعود نجابتی

ب) طراحی نشانه (آرم)

نشانه یا آرم، علامت معین و منحصر به فردی است که یک سازمان، شرکت یا نهاد دولتی و خصوصی به وسیله آن شناخته می‌شود. نشانه‌ها از تنوع بسیاری برخوردارند و گاهی فقط از یک شکل و شمایل نمادین، گاهی از حروف کامل یا اختصاری یک نام (نشانه‌نوشته) و گاهی هم از هم‌نشینی نمادها و حروف به وجود می‌آیند. طراحی نشانه یکی از دشوارترین زمینه‌های کار گرافیکی است که به شناخت دقیق موضوع، مخاطب و عناصر بصری اعم از رنگ، فرم، شکل و... نیاز دارد. ازجمله خصوصیات مهم یک نشانه می‌توان به سادگی، گویایی، یگانگی، انسجام، قابلیت استفاده در رسانه‌های مختلف و ماندگاری در ذهن مخاطب اشاره کرد.

 

لوگوی شبکه خبر، اثر مصطفی اسداللهی

ج) بسته‌بندی

بسته‌بندی در طراحی گرافیک، یکی از زمینه‌های فراگیر ارتباط بصری و انتقال پیام به انبوهی از مخاطبان است. طراحی بسته‌بندی از اجزای مختلفی تشکیل می‌شود که باید تاثیری یکپارچه بر مخاطب بگذارند. این نوع گرافیک به طور کلی شامل طراحی شکل کامل بسته (متناسب با کالا)، طراحی تیغ (مشخص کردن خط تا و برش)، طراحی حروف (تایپوگرافی)، طراحی نشان (آرم)، انتخاب رنگ، تصویرسازی، جایگاه و جهت دقیق نوشته‌ها و مشخصات می‌شود. شناخت محصول، مصرف‌کننده و بازار، آگاهی از جنبه‌های روانی رنگ (روان‌شناسی رنگ‌ها)، توجه به استانداردهای داخلی و بین‌المللی تصویر و اطلاع‌رسانی سریع درباره محصول، در زمره مهم‌ترین شاخص‌های موثر در گرافیک بسته‌بندی محسوب می‌شوند.

 

طراحی بسته‌بندی محصول، اثر فاطمه کرکه‌آبادی

د) طراحی پیکتوگرام (نقش‌نگاشت)

پیکتوگرام یا نقش‌نگاشت، نوعی نشانه استاندارد گرافیکی است که معنای خود را از طریق شباهت با واقعیت‌های بیرونی منتقل می‌کند. به عبارت دیگر، پیکتوگرام نمادی ارتباطی و بین‌المللی است که از ساده‌سازی تصویر واقعی اشیاء یا فعالیت‌های خاص به وجود می‌آید. از نقش‌نگاشت اغلب در مکان‌های عمومی و به‌منظور راهنمایی، هشدار، دستورالعمل‌های خاص و آموزش‌های عمومی استفاده می‌شود. از آنجا که نقش‌نگاشت‌ها معمولا یک مجموعه را تشکیل می‌دهند (مثل علائم راهنمایی و رانندگی)، در طراحی آنها نوعی همگونی و پیوستگی گرافیکی وجود دارد. نقش‌نگاشت‌های مدرن، ریشه در خط‌های اندیشه‌نگار باستان مانند خط میخی و هیروگلیف دارند.

 

طراحی پیکتوگرام، اثر ساره کهزادی

 

ه) تایپوگرافی (طراحی حروف)

طراحی با حروف چاپی با به عبارتی هنر ترکیب و تنظیم حروف نوشتاری به منظور رسیدن به یک قالب یا زبان دیداری است. تایپوگرافی اغلب براساس سه اصل تغییر شکل حروف، اغراق در حروف و ساده‌سازی حروف انجام می‌پذیرد. در این نوع از طراحی گرافیک جهت تاثیرگذاری بیشتر، خوانایی حروف تا حدی تحت‌الشعاع آرایش آنها واقع می‌شود و نوع حروف، نقطه‌گذاری‌ها، اندازه و فاصله سطرها و حروف، فضای مثبت و منفی و... انتخاب و از نو ساماندهی می‌شوند. تایپوگرافی به معنای مدرن آن نخستین بار در دهه‌های آغازین قرن بیستم میلادی و در واکنش به تقارن و تزئینات تاریخی حروف شکل گرفت و خود را در استفاده از حروف نامتقارن، بکارگیری فرم‌های هندسی در تنظیم متن، هم‌نشینی حروف با اندازه‌های متفاوت و کاربرد رنگ‌های مختلف در آرایش حروف نشان داد. امروزه این هنر به بیانی مستقل و مفهومی در طراحی گرافیک بدل  شده است و در عنوان فیلم‌ها، کتاب‌ها، پوسترها، لوگوتایپ‌ها (نشانه‌های نوشتاری)، گرافیتی‌ها (دیوارنگاره‌های نوشتاری) و... به کار می‌رود.

 

طراحی تایپوگرافی اثر مسعود سپهر

و) صفحه‌آرایی

ایجاد رابطه مناسب میان عناصر نوشتاری، تصویری و فضاهای خالی صفحه، صفحه‌آرایی نامیده می‌شود. در طراحی گرافیک، صفحه‌آرایی براساس ساختار کلی و از پیش‌تعیین‌شده کتاب، مجله، روزنامه، صفحات وب و موارد مشابه صورت می‌پذیرد. در این نوع از طراحی گرافیک، توجه به مواردی مانند حاشیه و عطف صفحات، فاصله سطرها و ستون‌ها، محل قرارگیری تصاویر و عکس‌ها، نوع و اندازه حروف و تایپوگرافی از اهمیت بسزایی برخوردار است. امروز صفحه‌آرایی عمدتا با نرم‌افزارهای رایانه‌ای ازجمله ایندیزاین انجام می‌شود.

 

صفحه‌آرایی مجله، اثر مجتبی مجلسی

ز) طراحی وب

طراحی وب یکی از شاخه‌های نسبتا جدید گرافیک است که در آن به جای مواد چاپی، از امکانات نوری و گرافیکی رایانه استفاده می‌شود. در این نوع از گرافیک، طراح ایده‌های خود را روی کاغذ یا به طور مستقیم در رایانه اجرا می‌کند و آنها را برای بازگرداندن به زبان رایانه در اختیار برنامه‌نویس می‌گذارد. در طراحی وب که قابل تعمیم به نرم‌افزارهای چندرسانه‌ای هم هست، شاخه‌های مختلفی از گرافیک مانند طراحی نشانه (لوگو)، تایپوگرافی و صفحه‌آرایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. ازجمله نکته‌های کلیدی در صفحه‌آرایی صفحات وب می‌توان به کاربرد یک فونت یا فونت‌های مشابه، کاربرد نمونه‌ رنگ‌های منطبق با محیط رایانه و رعایت یکپارچگی در طراحی به منظور جلوگیری از سردرگمی بیننده و شناسایی سریع هویت یک سایت، اشاره کرد. 

 

طراحی صفحه وب، اثر مهرداد مه‌آبادی

ابزارهای گرافیک

هنر گرافیک از حیث ابزار، اشتراکات بسیاری با دیگر اقسام هنرهای تجسمی ازجمله طراحی، نقاشی و تصویرسازی دارد. در این هنر، ابزار به اندازه طراحی اهمیت پیدا می‌کند و تاثیر زیادی بر دریافت مخاطب از موضوع (پیام) مورد نظر می‌گذارد. امروزه رایانه و نرم‌افزارهای رایانه‌ای در کنار ابزارهای سنتی مانند مداد و کاغذ، مهم‌ترین ابزارهای طراحی گرافیک به شمار می‌آیند. گاهی هم از ابزارهای سنتی و مدرن به صورت همزمان جهت ایده‌پردازی و یا ارائه نهایی اثر استفاده می‌شود. روی هم رفته در طراحی گرافیک، عکس، ابزارهای مختلف طراحی و تصویرسازی مانند مداد، پاستل، قلم، مرکب، آبرنگ، گواش، آکریلیک و... در کنار انواع چاپ و روش‌های گوناگون خلق تصویر، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

نرم‌افزارهای گرافیک

با پیدایش، شکل‌گیری و فراگیرشدن نشر رومیزی، نرم‌افزارهای رایانه‌ای به تدریج مهم‌ترین نقش را در روند طراحی و تولید آثار گرافیکی برعهده گرفتند. نرم‌افزارهای طراحی گرافیک به طور کلی در زمره نرم‌افزارهای کاربردی رایانه به شمار می‌آیند که طراحی و اجرای تصاویر، ویرایش آنها و دسترسی به داده‌های گرافیکی را ممکن می‌سازند. نیاز کمتر به هماهنگی دست و چشم و نیز مهارت‌های ترسیمی در کنار سرعت و دقت بیشتر جهت ساخت و ارائه آثار گرافیکی، امروزه از مهم‌ترین دلایل گرایش طراحان گرافیک به استفاده از چنین نرم‌افزارهایی محسوب می‌شود. نرم‌افزارهای طراحی گرافیک به دو دسته «شطرنجی» و «برداری» تقسیم می‌شوند. نرم‌افزارهایی چون ادوبی‌فتوشاپ، کورل‌دراو، ادوبی‌ایندیزاین، ادوبی‌ایلاستریتور و کوارک‌اکسپرس به دلیل برخورداری از قابلیت‌های ویژه در طراحی و ویرایش آثار دوبعدی، سه‌بعدی و چند‌رسانه‌ای جزو رایج‌ترین نرم‌افزارهای طراحی گرافیک قرار می‌گیرند.

طراحی گرافیک در ایران

ریشه طراحی گرافیک امروز ایران بیش از هرچیز به تاسیس چاپ‌خانه‌های مدرن و سپس، تجربه‌های پراکنده در مطبوعات و اعلامیه‌های سیاسی نیمه دوم قرن سیزدهم شمسی بازمی‌گردد. طراحی گرافیک مدرن ایران هم نزدیک به هفتاد سال پیش با صفحه‌آرایی مطبوعات، جلد کتاب، آگهی تجاری، تمبر، اسناد رسمی و انواع پوستر به‌ویژه پوسترهای سینمایی و تئاتری خود را نشان می‌دهد.

 

دهمین دوسالانه جهانی پوستر تهران، اثر قباد شیوا

گام مهم بعدی در شکل‌گیری هنر طراحی گرافیک در ایران، راه‌اندازی رشته گرافیک در دانشکده‌های هنری بود. همین حرکت بنیادی هم سرانجام موجب شد تا طراحی گرافیک معاصر در ایران سمت و سویی حرفه‌ای پیدا کند و به‌ گونه‌ای با طراحی گرافیک دنیا گره بخورد. از دیگر اتفاقات مهم و موثر در پیشرفت طراحی گرافیک معاصر ایران می‌توان به برگزاری نمایشگاه‌ها، انتشار کتاب‌هایی از آثار طراحان گرافیک ایرانی، تشکیل انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران در سال 1376 شمسی، رواج طراحی رایانه‌ای همگام با پیدایش نشر رومیزی، ابداع فونت (قلم) دیجیتال فارسی و در نهایت، تشکیل موزه گرافیک ایران در سال 1393 شمسی اشاره کرد. یکی از عوامل موثر در روند رو به گسترش طراحی گرافیک ایران طی چند دهه اخیر، رشد فزاینده نیازهای فرهنگی و اجتماعی به‌ویژه در بخش طراحی کتاب و مطبوعات، پوستر، نشانه، بیلبوردهای تبلیغاتی و بسته‌بندی بوده است.

 

پوستر سومین جشنواره هنرهای تجسمی فجر، اثر رضا عابدینی

ازجمله نقاط اوج و اعتلای هنر طراحی گرافیک در ایران که می‌توان آن را جریانی پیشرو قلمداد کرد و به نوعی در مقایسه با طراحی گرافیک در جهان قرار داد، استفاده از امکانات و ظرفیت‌های بیانی و فرمالیستی خط و خوشنویسی فارسی در طراحی‌های گرافیکی است. این جریان که آغاز آن به آثار تایپوگرافیک قباد شیوا در سال‌های آغازین دهه 1350 شمسی بازمی‌گردد، تقریبا همگام و همزمان با جنبش سقاخانه در نقاشی مدرن ایران شروع شد. در برخی از پوسترهای قباد شیوا، آرایه‌های خوشنویسی با تغییراتی گرافیکی به عنصر محوری محوری اثر تبدیل شده‌اند. این توجه گرافیکی به خط نوشتاری و جنبه‌های دیداری آن، یک بار دیگر در سال‌های پایانی دهه 1370 شمسی در مرکز توجه گروهی از طراحان گرافیک مانند رضا عابدینی و مسعود نجابتی قرار گرفت و به مدد ظرفیت‌های طراحی رایانه‌ای فراگیر شد. امروزه در میان آثار گرافیکی که در ایران تولید می‌شود، کمتر اثری را می‌توان یافت که از تاثیر مستقیم و یا غیرمستقیم جریان یادشده دور مانده باشد.