تصویرسازی ایرانی؛ درخشش‌های جهانی

هنر تصویرسازی عبارت از برقراری ارتباط میان متن و تصویر است که همگام و همراه با یکدیگر می‌توانند پیام یا پیام‌های معینی را به مخاطب منتقل کنند. بر این اساس، هنرمند تصویرگر همواره راوی تصویری متن یا پیامی است؛ گاه مانند تصویرسازی علمی، تابع تام و تمام موضوع است و گاهی به هنگام تصویرسازی داستان‌ها و اشعار، بیشتر از تخیل و قوه خلاقه خود جهت خلق اثر استفاده می‌کند.

گاو نر سیاه، بخشی از نقاشی درون غاز لاسکو فرانسه، 10 تا 15 هزار سال قبل از میلاد

واژه تصویر که مهم‌ترین عنصر سازنده رشته تصویرسازی است، از گذشته‌های دور تا به امروز، یاری‌گر انسان در مسیر برقراری ارتباط بوده است. به واسطه تصویر، انسان‌های عهد گذشته توانستند مفاهیم و تجارب بسیاری را به خود و نسل‌های پس از خود منتقل کنند و در ادامه، همین تصویر، زمینه‌ساز پیدایش خطوط تصویری اولیه مانند هیروگلیف و میخی شد.

نکته حائز اهمیت این است که تصویر در گذشته و حال، همواره نقشی کلیدی در زمینه آموزش ایفا کرده و افراد به واسطه آن، توانسته‌اند به خلق تصاویر گوناگون بپردازند. چنین افرادی در معنای عام، هنرمند و در بیانی تخصصی‌تر تصویرگر یا تصویرساز نامیده می‌شوند. در گذشته تصویر و تصویرسازی در حیطه خاصی نمی‌گنجید و شامل هر اثر تصویری می‌شد، اما زمانی که کتابت آغاز شد، هنرمندان و مصوران تمامی هنر خود را در قالب تصاویر، کادر و حواشی تزیینی کتاب‌ها به کار گرفتند و توانستند از طریق خلق تصاویر به درک بهتر متون کتاب‌ها کمک کنند. به واسطه پیدایش صنعت چاپ، کاربرد و نقش تصویرسازی نیز تعریف تازه‌ای یافت.

در دوره‌های پیشین، هنرمندان به نقش کردن تصویر بر ظروف، اشیا و اماکن می‌پرداختند که بیشتر به هنرهای مستظرفه (ظرف و تزیینی) و نقاشی نزدیک بود و تا مدت‌ها تصویرسازی در کنار نقاشی به تداوم خود ادامه داد؛ به طوری که تفکیک آنها از یکدیگر امری دشوار و گاه غیرممکن می‌نمود. باوجود این، تصویرسازی به تدریج توانست خود را از زیرمجموعه نقاشی جدا کند و طی چند دهه اخیر در کنار رشته گرافیک به حیات خود ادامه دهد. مهم‌ترین تفاوت تصویرسازی با نقاشی در پیامرسانی است؛ این هنر از همه تکنیک‌های نقاشی بهره می‌برد اما به دلیل وابستگی و پیوستگی به متن گفتاری و نوشتاری از نقاشی تفکیک می‌شود. در حال حاضر تصویرگران به صورت عمده با دو گرایش نقاشی و گرافیک به فعالیت می‌پردازند و تاثیر این دو گرایش در آثارشان مشهود است.

تاریخچه تصویرسازی در جهان

تصویرسازی امروزی در دوره رنسانس و با اختراع چاپ ماشینی و شکل‌گیری دو فرایند چاپ و تکثیر، بنیان نهاده شد. این نوع تصویرسازی، فارغ از محتوا و روش اجرا در تداوم کتاب‌آرایی و تصویرگری نسخه‌های خطی قدیمی جای می‌گیرد و محتوای تصویری آنها را به شکلی ماشینی ارائه می‌کند.

تاریخچه تصویرسازی در ایران

تصویرسازی مدرن در ایران از دوره قاجار و با گذار از نگارگری و تصویرگری نسخه‌های قدیمی به شیوه‌های چاپ سنگی آغاز شد. پس از این دوره به موازات ورود و گسترش صنعت چاپ در ایران و رواج روزافزون کتاب و مطبوعات در میان جمعیت رو به رشد شهری، تصاویر تک‌نسخه‌ای جای خود را به تصاویر تکثیری دادند. گرایش گسترده به تصویرسازی در ایران با پیدایش آموزش و پرورش جدید و توسعه مدارس در دهه‌های آغازین قرن حاضر شکل گرفت و تصویرگری به سرعت به ضرورتی برای کتاب‌های درسی کودکان و نوجوانان تبدیل شد. این گرایش فراگیر به تصویرسازی کتاب در دهه 1340 سمت و سویی مدرن‌تر پیدا کرد و در پرتو فعالیت چهره‌هایی تاثیرگذار، بیش از پیش معرفی شد. بر این اساس، خلق تصاویر رنگی برای استفاده در کتاب‌های درسی و غیردرسی به همین دهه بازمی‌گردد.

بدون عنوان، اثر علی اکبر صادقی

در ادامه با ورود جدی ناشران به عرصه چاپ کتاب‌های مصور، آموزش دانشگاهی تصویرسازی و شرکت در رویدادها ازجمله دوسالانه‌ها و جشنواره‌های جهانی، این هنر روند رو به رشدی را در پیش گرفته و به موفقیت‌های ارزشمندی در مقیاس جهانی دست می‌یابد. ازجمله تصویرگران ایرانی که تاکنون موفق به کسب افتخارات بین‌المللی معتبری شده‌اند، می‌توان به فرشید مثقالی (جایزه اول دوسالانه بولونیای ایتالیا)، محمدعلی بنی‌اسدی (تندیس هانس کریستین اندرسون)، بهمن دادخواه (دیپلم افتخار دوسالانه بولونیای ایتالیا)، علی اکبر صادقی (جایزه اول جشنواره لایپزیک آلمان) و... اشاره کرد.

تصویرسازی پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی در بهمن 1357، یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی تصویرسازی ایران آغاز شد. در این دوره برخی از تصویرگران برجسته پیش از انقلاب در کنار تربیت نسل‌های جدید موفق به خلق آثاری متناسب با استانداردهای جهانی شدند و به گنجینه افتخارات هنر ایران افزودند. همچنین نسل‌های جدیدی از تصویرگران با تکیه بر تجارب نسل‌های پیشین، به تدریج رشد کرده و بالیدند. ثمره این بالندگی، حضور هرچه بیشتر تصویرسازان معاصر ایران در مجامع و مسابقه‌های بزرگ بین‌المللی و اخذ جوایز چشمگیر هنری بوده است؛ به طوری که امروزه می‌توان از تصویرسازی معاصر ایران به عنوان یکی از مکاتب مطرح در تصویرسازی کتاب‌های کودک و نوجوان در سطح جهان یاد کرد.

تکنیک‌های تصویرسازی

تصویرسازی در ابزار و تکنیک‌های اجرا با نقاشی و طراحی اشتراکات فراوانی دارد. بر این اساس، تصویرگران از همان ابزارهای مورد استفاده طراحان و نقاشان بهره می‌برند. برخی از مهم‌ترین تکنیک‌های تصویرسازی عبارتند از:

1. ایربراش (رنگ‌پاش)

ایربراش نه‌تنها در سطوح بزرگ نقاشی بلکه در سطوح کوچک مقیاس تصویرسازی نیز کاربرد دارد. از این وسیله ظریف مکانیکی برای ساخت تصاویر نزدیک به واقعیت (عکس‌مانند) استفاده می‌شود. ایربراش ابزاری قابل کنترل است که با تنظیم دهانه خروجی آن می‌توان رنگ را با شدت و ضعف روی زمینه پاشید و بافت‌های متنوعی به دست آورد.

2. اسکراچ‌برد

اسکراچ‌برد، نوعی مقوا یا تخته ضخیم است که با لایه‌ای نازک از مخلوط گچ و چسب، ترکیب و با جوهر سیاه یا رنگی پوشانده می‌شود. تصویرگری روی اسکراچ‌برد با خراشیدن و تراشیدن آن صورت می‌پذیرد. تصویرگران برای تصویرگری و انتقال طرح روی اسکراچ‌برد از وسایلی مانند تیغ‌های تیز فلزی، کاتر و... استفاده می‌کنند.

3. تکه‌چسبانی (کلاژ)

تکه‌چسبانی یا کلاژ یکی از رایج‌ترین تکنیک‌های تصویرسازی است. این تکنیک، تصویرگر را قادر می‌سازد تا از ابزارهای مختلف برای ساخت تصویر مورد نظر خود بهره بگیرد. تکه‌چسبانی معمولا به دو روش انجام می‌شود؛ در یک روش، سطوح و بافت‌های لازم را با اندازه‌های دقیق می‌سازند و روی طرح اصلی می‌چسبانند. در روش دیگر، از سطوح و بافت‌های آماده مختلف نظیر بریده روزنامه، پارچه و ... برای ساخت تصویر استفاده می‌کنند.

امام حسین (علیه‌السلام)، کلاژ، اثر زهرا کیانی

4. دیجیتال

تکنیک تصویرسازی دیجیتال با استفاده از ابزارهایی چون قلم نوری و نرم‌افزارهای رایانه‌ای انجام می‌پذیرد. قلم نوری، ابزاری دیجیتالی است که از آن برای وارد کردن اطلاعات به رایانه استفاده می‌شود. یکی از کاربردهای رایج این ابزار، ترسیم مستقیم طرح یا تصویر روی صفحه نمایشگر رایانه است. نرم‌افزارهای رایانه‌ای نیز همزمان برای تصویرسازی‌های دوبعدی و سه‌بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. فتوشاپ، ایلوستریتور، تری‌دی‌اس‌مکس، مایا و کورل دراو ازجمله رایج‌ترین نرم‌افزارهایی هستند که در تصویرسازی با تکنیک دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ماهی سیاه کوچولو، اثر فرشید مثقالی