میرزامحمدرضا کلهر و تولد دوباره خط نستعلیق

میرزا محمدرضا کلهر، هنرمند سرشناس عرصه خوشنویسی، سال 1245 هجری قمری در ایل کلهر کرمانشاه از ایلات بزرگ مستقر درکوهپایه‌های زاگرس به دنیا آمد. دوران کودکی و نوجوانی او صرف یادگیری فنون رزمی و سوارکاری شد؛ به همین دلیل مردی تنومند، قوی و تن‌درست بار آمد. از آنجا که میرزای جوان میل و رغبت وافری به فراگیری هنر خوشنویسی داشت، پس از مهاجرت به تهران نزد میرزا محمد خوانساری به مشق خط مشغول شد. او در آغاز کار، رونویسی از آثار قدما ازجمله میرعماد را سرلوحه عمل خود قرار داد و توانست مدارج ترقی در هنر خوشنویسی را به سرعت طی کند؛ تا جایی که در سایه همت و پشتکار ستودنی خویش از استاد خود هم پیشی گرفت. گفته شده که میرزا بعضی روزها هجده ساعت را صرف مشق خط می‌کرده و چون از اغلب نوشته‌های خود ناراضی بوده آنها را از بین می‌برده و حتی بخش قابل توجهی  مکتوباتی که از او به جا مانده امضا ندارد. باوجود این، دیری نپایید که میرزای کلهر در تحریر خط نستعلیق به استاد بلامنازع عصر خود بدل شد و آوازه شهرتش به گوش مردمان دور و نزدیک رسید؛ تا جایی که ناصرالدین شاه قاجار میرزا را نزد خود خواند تا کنار او مشق خط کند. شاه قاجار در ادامه دستور داد تا میرزا در اداره انطباعات مشغول به کار شود اما از آنجا که میرزا محمدرضا مردی بلندهمت، با مناعت طبع و آزادمنش بود و جز هنر به چیز دیگری تعلق خاطر نداشت، پیشنهاد شاه را نپذیرفت و به همین قانع شد که هر زمان مایل باشد زیر دست محمد حسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسطنه) برای اداره انطباعات کتابت کند و اجرت آن را بگیرد. تنها زمانی که میرزا محمدرضا کلهر حاضر شد جزوی از دستگاه دولتی باشد، به سال 1300 هجری قمری بازمی‌گردد که در سفر دوم ناصرالدین شاه قاجار به خراسان حضور یافت و این هم به سبب اشتیاقی بود که برای زیارت آستان قدس امام رضا (ع) در دل داشت. در جریان این سفر مقرر شده بود که روزنامه‌ای به خط نستعلیق و چاپ سنگی به طبع برسد. برای این کار، اعتمادالسلطنه تمام لوازم مورد نیاز چاپ را با خود همراه کرد و نوشتن نسخه اصلی روزنامه که «اردوی همایون» نام داشت، به میرزا محمدرضا کلهر محول شد. میرزا این تکلیف را با شور و استیاق به اتمام رساند؛ به نحوی که می‌توان آن را یکی از بهترین نمونه‌های خطوط چاپی به جا مانده از این هنرمند خوشنویس دانست.

ظهور چاپ سنگی در ایران؛ نقطه عطف بروز نبوغ میرزای کلهر

دوران خوشنویسی میرزا محمدرضا با یک تحول بسیار مهم و بی‌سابقه در ایران همراه بود و آن ظهور چاپ سنگی در کشور بود. این اتفاق بزرگ، بیش از پیش زمینه‌ بروز و ظهور نبوغ و خلاقیت میرزا محمدرضا را فراهم آورد. از آنجا که ورود صنعت چاپ به ایران باعث بروز مشکلات و محدودیت‌هایی در مسیر چاپ خط نستعلیق شد، میرزای کلهر در پرتو ابتکار، توانمندی و استعداد ذاتی خود توانست طرحی نو دراندازد و بر مشکلات و محدودیت‌های موجود فائق آید و بدین‌ترتیب، قلم نستعلیق را با صنعت چاپ آشتی دهد. تلاش‌های ارزشمند و ماندگار این خوشنویس در انطباق هنر خوشنویسی با اقتضائات دوره جدید، به ظهور مکتب تازه‌ای در سپهر این هنر اصیل ایرانی-اسلامی منجر شد که خط‌پژوهان آن را سبک و مکتب میرزا محمدرضا کلهر می‌نامند.  او به دلیل خوشنویسی روی سنگ و با مرکب غلیظ، شیوه‌ای را پدید آورد که در آن حروف چاق و کشیده‌ها کوتاه نوشته می‌شدند. کلهر در نوشتن، چنان قدرتی داشت که تمام کلمه را بدون برداشتن قلم از روی کاغذ می‌نوشت و این کار لازمه چاپ‌ بوده است. اگرچه میرزا در نستعلیق‌نویسی جزو پیروان سبک میرعماد بود اما ضمن حفظ اصول اولیه خط نستعلیق، به خلق تغییراتی مختصر و ظریف در شیوه قدیم (میرعماد) همت گماشت و توانست سیاق خاص خود را پایه‌گذاری کند؛ شیوه‌ای که ‌اکنون بسیاری از خوشنویسان از آن پیروی می‌کنند. میرزا  همچنین در طول حیات خویش شاگردان مختلفی را تربیت کرد که هر یک از آنها به نوبه خود در ترویج و گسترش سبک و سیاق میرزا موثر بودند؛ از جمله این شاگردان می‌توان به میرزا زین‌العابدین قزوینی معروف به ملک الخطاطین، میرزا مرتضی نجم‌آبادی، سید مرتضی برغانی (پدر برادران میرخانی)، سیدمحمود صدرالکتاب، میرزا عبدالله مستوفی و با واسطه به محمدحسین قزوینی (مشهور به عمادالکتاب) اشاره کرد.

سبک میرزا محمدرضا کلهر

شیوه خاص میرزای کلهر در خوشنویسی پس از سال‌ 1286 هجری قمری پدیدار شد و شکل آشکارتری به خود گرفت. میرزای کلهر ضمن تعقیب اصول میرعماد، ابتکارات چشمگیر و تغییرات محسوسی را در نستعلیق‌نویسی به منصه ظهور گذاشت. البته عمومیت یافتن اسلوب جدیدی که میرزا در پی تثبیت آن بود، کار آسانی نبود؛ زیرا سایر خوشنویسان که عمدتا به شیوه میرعماد می‌نوشتند با اسلوب نوظهور میرزا مخالف بودند. با وجود این، میرزای کلهر تحت تاثیر طعن و کنایه‌های منقدین قرار نگرفت و با جدیت و ممارست، شیوه بدیع خویش را دنبال کرد؛ تا اینکه سرانجام توانست این اسلوب متمایز را به چنان درجه‌ای برساند که امروز، سرمشق بسیاری از خطاطان نستعلیق‌نویس باشد و بدین‌سان، تحول بزرگی در تاریخ هنر خوشنویسی ایران رقم بخورد. میرزا راحت‌نویسی و بی‌تکلفی در خوشنویسی را سرلوحه کار خود قرار داد و نظم حاکم بر خط نستعلیق پیش از خود را با چیره‌دستی تمام به روانی بدل ساخت؛ به طوری که شیوه این هنرمند به سهل و ممتنع شهرت دارد. او همه این کارها را با هدف تسهیل و تسریع امر کتابت به انجام رساند. بدین‌ترتیب، روش میرزا شیوه‌ای آسان برای هنرجویان و مبتدیان بود و به دلیل راحت‌خوانی‌اش سبکی عامه‌پسند نیز به شمار می‌آمد و همین امتیاز با توجه به شرایط جامعه آن روز، عاملی مؤثر در ترویج و گسترش این سبک محسوب می‌شود.

یکی از امتیازات ویژه میرزا که مورد اجماع اغلب استادان و صاحب‌نظران این عرصه است، نحوه قلم‌تراشی اوست که می‌تواند برآمده از هوشمندی و تجارب پرشمار این هنرمند در زمینه چاپ سنگی باشد. به طور کلی باید گفت که در سبک میرزا محمدرضا خط دارای پختگی بیشتری نسبت به سبک میرعماد است و به دلیل کاربردی شدنش جهت استفاده در روزنامه‌ها و مجلات، قوانین ویرایشی بیشتری بر آن وضع شده که هم نوشتن را سهولت ‌بخشیده و هم سرعت را به کار ‌افزوده است. در تحلین نهایی باید گفت که عظمت شخصیت و ابعاد هنری برجسته میرزا محمدرضا کلهر برکسی پوشیده نیست. او در طول عمر پرثمر خویش، آثار ارزشمند بسیاری را کتابت کرد که تامل در آنها نبوغ و خلاقیت این هنرمند خوشنویس را به اثبات می‌رساند. نکته قابل توجه اینجاست که میرزا علاوه بر کتابت نستعلیق که شگرد اصلی‌اش به شمار می‌آمد، خط شکسته را هم به زیبایی می‌نوشت و اکنون نمونه‌هایی از آن را می‌توان در فرامین ناصری و نیز در حاشیه کتاب مخزن‌الانشاء مشاهده کرد.

کتابخانه آستان قدس رضوی آثار تاریخی ارزشمندی را از میرزای کلهر در گنجینه چاپ سنگی خود نگهداری می‌کند. این آثار که تعیین‌کننده سیر تحول خط نستعلیق در یک دوره پرفراز و نشیب از عمر میرزا هستند، قریب به اتفاق نسخه‌های کتابت شده چاپ سنگی توسط این هنرمند را دربرمی‌گیرند.  

میرزا محمدرضا کلهر سرانجام در روز جمعه 25 محرم الحرام سال 1310 هجری قمری درحالی که 65 سال داشت، چشم از جهان فروبست. با وجود این، شیوه ابداعی منسجم و خلاقانه او همچنان مورد اقبال اصحاب خط قرار داشته و در قامت یک اسلوب هنری پویا در سپهر هنر اصیل خوشنویسی جریان دارد.

آثار میرزامحمدرضا کلهر

ازجمله آثار ماندگار میرزامحمدرضا می‌توان به: رساله غدیریه، نصایح‌الملوک، مناجات خواجه عبدالله انصاری، سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به خراسان، دوازده شماره از روزنامه اردوی همایون، مخزن‌الانشاء، فیض‌الدموع و... اشاره کرد.