مدرسه سنتی (مکتب‌خانه)، اثر استاد حسین بهزاد

سبک و نگاه هنری بهزاد

بهزاد، نگارگری را «شعر نقاشی» و عالی‌ترین شکل غزل می‌نامد که در مرحله‌ای بالاتر از نقاشی جای می‌گیرد. از نگاه او وظیفه نگارگر، تجسم و ترسیم شیرینی‌های زندگی است. نقاش، طبیعت را با مایه‌های گوناگون می‌نمایاند اما نگارگر، زیبایی‌ها را کشف می‌کند و آنها را به زیباترین شکل به نمایش می‌گذارد. بدین معنا نگارگر، زیبایی را تا حد کمال به اوج می‌رساند و در این اوج، از آن پیکره می‌سازد. با همین رویکرد است که بهزاد طرز و شیوه خاص خود در نگارگری را «غزل-‌نقاشی» می‌نامد و اذعان می‌کند که گاهی قلم او از فکرش عقب می‌افتد و باید چندین طرح بکشد تا در نهایت بتواند یکی را انتخاب کند. بهزاد گاهی طرز جدید خود در نگارگری را «نقاشی منظوم» نیز نامیده و در توضیح آن گفته است: «نگارگر باید مانند نقاش، روح زمان را در نظر بگیرد و به عصر خود تعلق داشته باشد. باید مانند شاعر، نقوش را چنان با هماهنگی و زبردستی به هم درآمیزد که به دل و دیده لذت بخشد». در این میان، بهزاد محتوا و معنا را بر فرم و شکل اثر مقدم می‌دارد و معتقد است که نخست، معناست که در اندیشه و ذهن نقاش به شور و سودا می‌افتد. تجسم محتوا در ذهن هنرمند آن‌قدر باقی می‌ماند تا سرانجام، شکل و قالب دلخواه خود را بیابد. این لحظه، زمان تولد نوزاد هنر است. بهزاد در آفرینش بخش عمده‌ای از آثار خود تا دوران میان‌سالی، متاثر از مکاتب نگارگری هرات و صفوی است و به طور خاص از سبک دو تن از نام‌آوران این دو مکتب، یعنی کمال‌الدین بهزاد و رضا عباسی پیروی می‌کند و بهترین آثار آنها را به بهترین شکل ممکن مورد رونگاری قرار داده است. اما او بعدها که در سلک سرآمدان عرصه نگارگری ایران‌زمین درآمد، بر این عقیده شد که هنرمند نباید دنباله‌رو سبک و روش معینی باشد؛ چرا که تبعیت از اسلوب و قواعد خاص، نوعی قید و زنجیر به دست و پای هنر می‌بندد. حال آنکه هنر، قیدپذیر نیست.

دسته‌بندی آثار بهزاد

آثار بهزاد را از حیث میزان بروز خلاقیت هنرمند در آنها می‌توان به سه دسته طبقه‌بندی کرد:

1. آثار آغازین این هنرمند که در سنین دوازده تا هفده‌سالگی با هدف امرار معاش کشیده شده است و به ندرت می‌توان به آنها دست یافت. در این دست از آثار او ویژگی معین و خاصی دیده نمی‌شود.

2. آثار قدیمی بهزاد که رفته‌رفته جنبه هنری به خود گرفت و او را در میان نگارگران عصر خویش، ممتاز ساخت. در این دوره که مصادف با استقلال کاری بهزاد است، این هنرمند با مکاتب نگارگری چون هرات و اصفهان به خوبی آشنایی پیدا کرده و بنا به تقاضای عتیقه‌فروشان، با مهارت خاصی به رونگاری از آثار نگارگرانی چون کمال‌الدین بهزاد و رضا عباسی می‌پردازد.

3. آن دسته از آثار هنری بهزاد که به‌ویژه پس از نخستین سفر این هنرمند به پاریس و آشنایی با سبک نقاشان مطرح ایران و جهان پدید می‌آیند.

برخی دیگر از پژوهشگران نیز با ادغام دسته‌های اول و دوم در طبقه‌بندی فوق، آثار بهزاد را در دو دسته جای می‌دهند:

الف) تابلوهایی که به شیوه کاملا اصیل، سنتی و کهن ایران و به سیاق آثار نگارگران سبک هرات و اصفهان طرح و نقش شده‌اند.

ب) تابلوهایی که بیانگر سبک جدید استاد بهزاد و حاکی از تحولی‌اند که او در نوع مضمون، طرح و رنگ ایجاد کرده است. مضامین این آثار بیشتر بر اساس متون ادبی و عرفانی انتخاب شده‌اند. بهزاد در این آثار، معمولا دو یا سه رنگ را به شکلی استادانه و ترکیبی به کار برده است.

بهار و سه‌تار، اثر استاد حسین بهزاد

نمایشگاه‌های آثار

بهزاد پس از آنکه رفته‌رفته مدارج ترقی در هنر را طی کرد و در نگارگری معاصر ایران به نام و آوازه‌ای رسید، با رهایی از صورت‌های تکرارشونده گذشته، کمتر به رونگاری از آثار گذشتگان پرداخت و سبک خاص خود را در نگارگری پیدا کرد. به‌واسطه برپایی نمایشگاه‌های هنری متعدد از آثار این هنرمند در ایران و سایر کشورها، خیل انبوهی از هنرمندان و هنردوستان با آثار او آشنا شدند. بهزاد در سال 1324 هجری شمسی با همراهی جمعی دیگر از هنرمندان، آثار خود را در نمایشگاه هنرهای زیبا به نمایش گذاشت. اما نخستین نمایشگاه جدی آثار این هنرمند نگارگر با عنوان «غرفه بهزاد»، اردیبهشت سال 1333 مصادف با جشن هزاره ابن‌سینا که دانشمندان، مستشرقین و هنرمندان مشهور از 64 کشور جهان در ایران جمع شده بودند، در تالار سخنرانی موزه ایران باستان برپا شد. در این نمایشگاه حدود 30 تابلو از مجموعه آثار بهزاد به نمایش درآمد که ازجمله آنها می‌توان به تابلوی معروف «فردوسی» و «ایوان مدائن» اشاره کرد. اقبال کم‌نظیر بازدیدکنندگان از نمایشگاه آثار بهزاد در موزه ایران باستان، به افزایش شهرت جهانی این هنرمند انجامید؛ به‌طوری که نمایندگان برخی کشورها ازجمله فرانسه، ایتالیا، چک‌اسلواکی و لهستان، درخواست برپایی نمایشگاه آثار بهزاد را در کشورهای خود ارائه کردند. بدین‌ترتیب، بهزاد در زمره نخستین نگارگران ایرانی است که آثارش در نمایشگاه‌های انفرادی خارج از کشور به نمایش درآمد. سال 1334 هجری شمسی، انجمن فرهنگی ایران و فرانسه از بهزاد دعوت کرد تا نمایشگاهی از آثار خود را در موزه هنر مدرن پاریس برپا کند. این نمایشگاه که شامل منتخبی از آثار بهزاد بود، با حضور سفیر کبیر وقت ایران در فرانسه، وزیر فرهنگ فرانسه و شخصیت‌های معروفی چون «هانری ماسه» مستشرق فرانسوی و «ژان داوید ویل» رئیس وقت بخش هنر اسلامی موزه لوور گشایش یافت. همچنین آبان سال 1334 هجری شمسی نیز 16 اثر از بهزاد در انجمن فرهنگی ایران و آلمان به نمایش درآمد. روند برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی بهزاد با نمایش آثار این هنرمند نگارگر در شهرهایی چون پراگ، ورشو، واشنگتن، نیویورک، بروکسل و کشورهایی مانند هند و ژاپن ادامه یافت.

رودکی، اثر استاد حسین بهزاد

جوایز و نشان‌های هنری

استاد حسین بهزاد به‌واسطه سال‌ها حضور و نقش‌آفرینی موثر در ساحت نگارگری معاصر ایران، خلاقیت و نوآوری‌های بسیاری را در آثار خود بروز داد و موفق به دریافت جوایز و نشان‌های هنری متعددی شد. ازجمله آنها می‌توان به مواردی چون دیپلم افتخار پانزدهمین المپیک هلسینکی فنلاند، دیپلم افتخار از نمایشگاه بین‌المللی بلژیک، جایزه بین‌المللی فرهنگ و ادبیات جهان از مسابقه کمیته فرهنگ جهانی آمریکا، نشان درجه یک مسابقه بین‌المللی موناپولی ایتالیا، نشان بوعلی موزه ایران باستان، نشان درجه یک هنری از وزارت فرهنگ و... اشاره کرد.

در سال 1371 سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت موزه‌ای دائمی از آثار استاد حسین بهزاد ایجاد کند. از این‌رو یکی از کاخ‌های مجموعه سعدآباد را که کاخ کرباسی نام داشت، به این مهم اختصاص داد و سپس با هماهنگی خانواده این هنرمند، 298 اثر از آثار بهزاد به این موزه منتقل شد. این موزه اکنون با نام موزه استاد حسین بهزاد نزد هنردوستان شناخته می‌شود.

گوش جان سپردن، اثر استاد حسین بهزاد

برخی از مهم‌ترین آثار

برخی از مهم‌ترین آثار هنری خلق‌شده توسط استاد حسین بهزاد عبارتند از: افسوس که نامه جوانی طی شد، آنان که محیط فضل و آداب شدند، جامی است که عقل آفرین می‌زندش، در چمن باد بهاری ز کنار گل و سرو، ایوان مدائن، با گوش دل شنیدن، بوعلی سینا، خیام، زکریای رازی، رودکی، بهار و سه‌تار، سرو بلندقامت، رستم و سهراب، درویش، تولد حضرت مسیح (ع)، پیر جنگی، چوگان، چوپان و...