میرعماد؛ سرآمد نستعلیق‌نویسی در ایران

میرعماد حسنی سیفی قزوینی یکی از پرآوازه‌ترین هنرمندان خوشنویس ایرانی است که در سال 961 هجری قمری در قزوین متولد شد. پدر و اجداد او که از سادات حسنی قزوین بودند، در زمره صاحب منصبان دستگاه سلاطین صفوی به شمار می‌آمدند و جملگی اهل ذوق و اندیشه و هنر و کتاب بودند. مخصوصا جدش میرحسنعلی که در زمره خوشنویسان، منشیان و کتابشناسان طراز اول زمانه خویش محسوب می‌شد. بنابراین پرورش میرعماد در خانواده‌ای اهل فرهنگ، مرتبط با دستگاه حکومتی و صاحب‌منصبان وقت، یکی از عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر در رشد و بالندگی او به شمار می‌آید. میرعماد ابتدا به آموزش ادبیات مشغول شد و از آنجا که یکی از علوم دوازده‌گانه ادبیات آن دوران، خط و خوشنویسی بود، او نیز به این وادی وارد شد و به سیر و تعلیم پرداخت. استعداد ذاتی، عوامل ارثی و دقت طبع میرعماد همگی دست به دست هم داد تا خط او در قزوین شناخته شود و رفته‌رفته از آثار استادان شهر پیشی بگیرد. دیری نپایید که میرعماد به منظور بهره‌مندی از محضر خوشنویسان بنام آن دوران، روانه تبریز شد و نزد محمدحسین تبریزی، خوشنویس برجسته شیوه نستعلیق به شاگردی پرداخت. میرعماد پس از مدتی تصمیم به سیاحت گرفت تا از این طریق، با آثار خوشنویسان ممالک مسلمان آشنا شود. یکی از مهم‌ترین سفرهای او به دیار خانه خدا و تماشای آثار خطاطان بزرگ سلف بود که بر سیمای کعبه و مساجد نقش بسته بودند. میرعماد پس از مدتی به دلیل آنچه که ایفای رسالت هنری خود می‌دانست، به ایران بازگشت. فعالیت‌های هنری این هنرمند همچنان در شهر قزوین ادامه یافت تا اینکه به سبب موقعیت خاص سیاسی و هنری اصفهان، تصمیم گرفت به این شهر عزیمت کند. میرعماد ابتدا به روش میرعلی هروی می‌نوشت و پیرو سبک و شیوه او بود اما پس از عزیمت به اصفهان، هنگامی که به قطعات خطوط باباشاه دسترسی یافت، شیوه او را پسندید و شاید به دلیل مشق کتابت از این قطعات بود که خواه‌ناخواه شیوه کتابت باباشاه را برگزید. حضور میرعماد در اصفهان مقارن با سلطنت شاه عباس کبیر (1038-996) است و این دوره تاریخی از منظر جامعه‌شناسی هنر و ایجاد زمینه‌های هنرپروری و رشد هنرمندان، دوره قابل اعتنایی به شمار می‌رود. میرعماد بزرگ نیز در این مرحله جذب دستگاه فرهنگی شاه‌عباس می‌شود. در آن مقطع آنچه برای میرعماد اهمیت داشت، شکوفایی بیش از پیش هنر خوشنویسی و نشر و تبلیغ گسترده‌تر این هنر اصیل بود. میرعماد همچنین بخشی از رسالت هنری خود را در تلاش برای برقراری ارتباط و پیوندی وثیق میان هنرمندان ایران، هند و عثمانی تعریف کرده بود و این مهم جز در اصفهان محقق نمی‌شد. او در طول اقامت شانزده‌ساله خود در اصفهان، صدها شاگرد تربیت کرد که از میان آنها برخی به استادان سرآمدی تبدیل شدند؛ ازجمله نورالدین محمد لاهیجی، سیدعلی خان جواهررقم، عبدالرشید دیلمی، میرابراهیم ابوتراب اصفهانی و... البته نباید از ذکر این نکته غافل شد که تبحر میرعماد تنها در خوشنویسی منحصر نبود؛ بلکه او به ادبیات فارسی و عربی نیز آگاهی و وقوف کامل داشت و در نظم و نثر نیز صاحب کمال بود.

کتابت سوره حمد به قلم میرعماد

سبک هنری و مکتب میرعماد

در باب معیارهای مکتب و خط میرعماد، این‌گونه بیان می‌شود که شیوه نوشتن مفردات، کلمات و اندازه آنها، دودانگ‌نویسی و حتی ناهنجارنویسی، ترکیب کلمات، رعایت خط کرسی، کج نوشتن به گونه‌های مختلف، قوت و ضعف فشار دست و انتخاب رنگ مرکب، همگی در زمره ویژگی‌های نوع قلم او بوده است. ویژگی خط میرعماد از حیث زیبایی‌شناسی و شخصیت به گونه‌ای است که در قالب یک مکتب مستقل در خوشنویسی معرفی می‌شود. در میان آثار این هنرمند، ظهور و بروز یک مکتب و زیبایی‌شناسی خط را بیشتر می‌توان در آثار چلیپایی او یافت. این گزاره را می‌توان با اتکا به برهان بیان کرد: نخست؛ مرکزیت قلم میرعماد و ویژگی‌های مکتب نوشتاری او و دوم؛ اهمیت، ارزش، و جایگاه هنری قالب چلیپا در میان سایر قالب‌های خوشنویسی. شاید ازجمله دلایلی که می‌توان در به وجود آمدن سبک خاص میرعماد برشمرد، این است که آثار برجا مانده از او به مراتب بیش از آثار خوشنویسان قبلی در معرض دید مخاطبان و علاقه‌مندان هنر خوشنویسی بوده و چه‌بسا شهرت زیاد و یکه‌تازی‌های میرعماد در عصر خود، موجب پیروی، تقلید، مشق نظری و عملی خوشنویسان پس از او قرار گرفته است. بنابراین شیوه خاص میرعماد در خوشنویسی از سوی شاگردانش و بسیاری از خوشنویسان دیگر ادامه یافت و رفته‌رفته به سبک مسلط دوران بدل شد. آثار درخشان میرعماد از تاثیر بین‌المللی نیز برخوردار بوده است؛ به طوری که در عثمانی و هند به شیوه غالب خوشنویسان این دو منطقه تبدیل و پیروان میرعماد مفتخر بودند که به نام عماد روم یا عماد ثانی شناخته شوند و از اشاعه‌دهندگان شیوه میرعماد در شهر و دیار خود باشند. افرادی چون ولی‌الدین افندی، محمدرفیع کاتب‌زاده و محمد اسعدیساری از مشهورترین پیروان میرعماد در عثمانی به شمار می‌آیند. گفته می‌شود که خط میرعماد را در دوران حیاتش با طلا معاوضه می‌کردند و او در هنگام مرگ از ثروتمندترین مردان ایران بوده است. میرعماد با پالایش و اصلاح خطوط گذشتگان، زدودن پیرایه‌ها و ناخالصی‌ها از خط زیبای نستعلیق و نزدیک ساختن نسبت‌ اجزای حروف و کلمات، به بالاترین درجه زیبایی‌شناسی یعنی نسبت طلایی رسید و از این رهگذر، گامی کلیدی در اعتلای خط نستعلیق برداشت.

چلیپا به قلم میرعماد

دسته‌بندی آثار میرعماد

آثار خوشنویسی میرعماد را به طور کلی می‌توان ذیل چهار دسته زیر طبقه‌بندی کرد:

الف) کتاب‌ها: شامل تحفه الاحرار جامی، دیوان حافظ شیرازی، گلشن راز شیخ محمود شبستری، گلستان سعدی، تکمله النفحات، مثنوی گوی و چوگان عارفی، تحفه الملوک، الاسماء الحسنی، سبحه الابرار جامی و...

ب) رساله‌ها و جزوه‌ها: شامل نصایح، مناجات خواجه عبدالله انصاری، زینه الملوک، مناجات حضرت علی ابن ابی طالب (ع)، پندنامه جامی به فرزند خود، هفت بند حسین کاشانی، رباعیات خیام و...

ج) مرقع‌ها: شامل مشق‌های گوناگون که با قلم‌های متفاوت به رشته تحریر درآمده‌اند.

د) قطعات: شامل قطعات منفرد یا ترکیب‌شده با خطوط خوشنویسان دیگر کع شمار قطعات رقم‌دار به نام میرعماد به یکصد و شصت فقره می‌رسد.

در نهایت باید گفت که آثار درخشان میرعماد، اکنون زینت‌بخش موزه‌های بزرگ ایران و جهان است. برخی از آثار این هنرمند، به موزه‌ خوشنویسی قزوین در کاخ چهل‌ستون منتقل شده‌اند. افزون بر این، مجموعه‌ نفیسی از آثار میرعماد چاپ شده و توسط موزه‌ متروپولیتن نیویورک در دسترس علاقه‌مندان خط اصیل نستعلیق ایرانی قرار گرفته است. مکتب خوشنویسی ماندگاری که توسط میرعماد بنیان نهاده شد، اکنون پس از گذشت حدودا چهارده قرن همچنان باقی و پابرجاست و مشتاقان خاص خود را دارد. میرعماد در سال ۱۰۲۴ هجری قمری و در سن شصت و سه سالگی درگذشت. آرامگاه این خوشنویس نامدار ایرانی در شهر هنرپرور اصفهان، ضلع‌ شرقی صحن‌ کوچک مسجد مقصودبیک‌ واقع است.

چلیپا به قلم میرعماد

برخی از مهم‌ترین آثار

برخی از مهم‌ترین آثار خوشنویسی میرعماد عبارتند از: تحفه الاحرار جامی، دیوان حافظ شیرازی، گلشن راز شیخ محمود شبستری، گلستان سعدی، تکمله النفحات، مثنوی گوی و چوگان عارفی، تحفه الملوک، الاسماء الحسنی، سبحه الابرار جامی، شامل نصایح، مناجات خواجه عبدالله انصاری، زینه الملوک، مناجات حضرت علی ابن ابی طالب (ع)، پندنامه جامی به فرزند خود، هفت بند حسین کاشانی، رباعیات خیام و...