خوشنویسی؛ نگین انگشتری هنر ایران اسلامی

پیدایش خط که وسیله انتقال پیام‌ها و مفاهیم است، شاید پیشینه‌ای نزدیک به مبداء تاریخ بشری داشته باشد و هنر خوشنویسی که از دل این پدیده شگرف و تاثیرگذار زندگی بشر به وجود آمده، مظهر خیال انسان در نوشتن حروف و کلمات است. هنر خوشنویسی عبارت از زیبانگاری حروف و کلمات براساس اصول و قواعد معین است. این هنر در تعریف عام به معنای زیبا نوشتن و داشتن خط خوش است. به بیان دیگر، خوشنویسی عبارت است از توجه به جنبه تصویری و رعایت اصول و قواعد زیبایی‌شناختی حروف و کلمات هنگام نوشتن آنها. طبق بعضی تعاریف، این هنر به شناخت یک خط نوشتاری، آشنایی با شکل صحیح حروف، داشتن برخی مهارت‌ها و تسلط بر قواعد نوشتن نیاز دارد.

 

خوشنویسی به خط نستعلیق، اثر غلامحسین امیرخانی

 

توجه به خوشنویسی و گسترش آن در گذشته به دلیل کتابت قرآن و احادیث بوده است. وجود آیاتی در قرآن کریم مبنی بر اعتبار قلم و اهمیت آموختن باعث شد تا خط در میان مسلمانان به عنوان پدیده‌ای روحانی و معنوی مورد توجه قرار گیرد و از احترام ویژه‌ای برخوردار باشد. همچنین برای هنرمند خوشنویس، آداب خاصی مدنظر است که ازجمله آنها می‌توان به مهارت ترک گناه و صفای باطن اشاره کرد.

 

تاریخچه خوشنویسی اسلامی-ایرانی

تاریخچه شکوه‌مند هنر خوشنویسی اسلامی-ایرانی به اعتبار یک تقسیم‌بندی مقبول و منسجم، به 6 دوره گوناگون تقسیم می‌شود که در ادامه به مرور هریک از آنها می‌‌پردازیم:

 

الف) دوره نخست

خوشنویسی اسلامی با خط کوفی و انتشار آن در سرزمین‌های تحت مالکیت مسلمانان آغاز می‌شود. خط کوفی، خطی است که خواندن آن به دلیل نداشتن اعراب (حرکات) دشوار است. نخستین کسی که حرکات را به صورت نقطه به خط کوفی می‌افزاید، ابوالاسود دوئلی است. بعدها در اواخر حکومت بنی‌امیه، خلیل ابن احمد کار دوئلی را کامل کرده و صورت امروزی آن نزدیک‌تر می‌سازد.

 

یک نسخه خطی از قرآن کریم به خط کوفی که به امام حسن مجتبی (ع) منسوب است و در گنجینه آثار کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.

 

ب) دوره دوم

در این دوره که از نیمه دوم قرن نخست هجری تا اوایل قرن سوم به طول می‌انجامد، ابتدا قلم‌های متنوع و متعددی ابداع می‌شوند و سپس مورد دسته‌بندی و انتخاب قرار می‌گیرند. دسته‌بندی خطوط در اواخر این دوره و براساس ریزی و درشتی خط و کاربردهای آن صورت می‌پذیرد.

 

ج) دوره سوم

در این دوره، ابن مقله بیضاوی شیرازی و برادرش ابوعبدالله حسن بن علی قدم‌های مهمی برمی‌دارند. بخش عمده کار آنها پایان دادن به بی‌سروسامانی قلم‌ها (انواع خط)، پیشگیری از هرج و مرج در خط، انتخاب چهارده نوع قلم و به قاعده در آوردن آنها، هندسی کردن ابعاد حروف و مقایسه آنها، به کمال رساندن خط نسخ و توقیع و رقاع، تهذیب خط محقق و تعیین قواعد دوازده‌گانه خوشنویسی بوده است.

د) دوره چهارم

در این دوره علی بن هلال مشهور ابن بواب، قلم‌های منتخب ابن مقله را با معیار نقطه می‌سنجد و کامل می‌کند. ابن بواب این کار را براساس قواعد دوازده‌گانه ابن مقله و دخل و تصرف شخصی که در آنها انجام می‌دهد، به سرانجام می رساند.

 

برگی از قرآن کریم به خط نسخ و قلم ابن بواب

 

ه) دوره پنجم

در این دوره، یاقوت مستعصمی خطوط ابداع‌شده و نظام‌یافته به دست ابن مقله و ابن بواب را براساس معیارهای آنها (هندسه و نقطه) مورد بازبینی قرار می‌دهد و از میان آنها 6 خط نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع را انتخاب کرده و ارتقا می‌دهد. این خطوط به دلیل رونق و رواج انحصاری‌شان در زمان یاقوت، به خطوط «اصول» شهرت پیدا می‌کنند.

و) دوره ششم

این دوره که از قرن هفتم هجری آغاز شده و تاکنون ادامه پیدا کرده است، دوره انشعاب خط ایرانی از خط عربی (اسلامی) محسوب می‌شود. این انشعاب ابتدا خود را با خط تعلیق نشان می‌دهد که پس از پیدایش در قرن هفتم هجری، نزدیک به سه قرن در ایران رواج و توسعه داشته است. یک قرن پس از پیدایش خط تعلیق، رفته‌رفته خط نستعلیق به وجود می‌آید و در نهایت، میرعلی تبریزی در قرن نهم هجری آن را مستقل و قانون‌مند می‌سازد. گام بعدی در نهضت خوشنویسی ایرانی، پیدایش خط شکسته نستعلیق است که عده‌ای ابداع آن را به مرتضی قلی خان شاملو و عده‌ای به محمدشفیع هروی مشهور به «شفیعا» نسبت می‌دهند.

 

انواع خوشنویسی

خوشنویسی اسلامی-ایرانی در روند تکاملی خود اشکال گوناگونی پیدا کرده است که اغلب از تغییر و تبدیل یک یا چند خط ابتدایی به وجود آمده‌اند. در این میان خط کوفی و انواع آن، خطوط معروف اقلام سته (نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع) و برخی از انواع خطوط تفننی مانند طغرا، مثنا، معما، مسلسل و ملون از مهم‌ترین گونه‌های این سنت خوشنویسی به شمار می‌روند. در خوشنویسی اسلامی-ایرانی همچنین قالب‌های متنوعی برای ارائه خط وجود دارد که در ادامه به شرح هریک از آنها می‌پردازیم:

 

الف) کوفی

خط کوفی کهن‌ترین نمونه خط اسلامی است که در آن بیشتر از حروف مسطح، مستقیم و زاویه‌دار (بدون انحنا و دور) استفاده می‌شود و گونه‌های مختلف آن، اغلب با حرکت‌های کشیده افقی همراه‌اند. پیشینه این خط بدون نقطه و زیر و زبر به قبل از اسلام بازمی‌گردد. با پیدایش اسلام و کتابت قرآن، خط کوفی رفته‌رفته رواج پیدا می‌کند و صاحب نقطه‌گذاری و نشانه‌های مشخصی برای خواندن می‌شود. این خط با ورود به دیگر سرزمین‌های تحت مالکیت اسلام (به‌ویژه ایران و آسیای مرکزی) تغییراتی یافته و اقسام مختلفی پیدا می‌کند که ازجمله آنها می‌توان به کوفی ساده، کوفی تزئینی و کوفی بنایی اشاره کرد.

ب) نسخ

خط نسخ، ازجمله قدیمی‌ترین خطوط اسلامی-ایرانی است که اصل نسبت در آن بیش از دیگر خطوط رعایت می‌شود و همین امر، دلیل زیبایی آن و کاربرد همیشگی‌اش در کتابت است. این خط دیرین که پایه حروف چینی مدرن ایرانی نیز به شمار می‌آید، از گذشته‌های دور (قرن پنجم هجری) تا به امروز، همواره در رونویسی و تکثیر متونی چون قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است.

 

خوشنویسی به خط نسخ اثر محمد شفیع تبریزی

 

ج) ثلث

خط ثلث، یکی دیگر از خطوط اسلامی-ایرانی محسوب می‌شود که بیش از هرچیز با الف‌های کشیده و دایره‌های باز و کم‌عمق شناخته می‌شود. این نوع خط دارای حرکات منحنی است و در اثر تکرار ضربه‌های عمودی و بلند حروف، نوعی ریتم را به مخاطب القا می‌کند. خط ثلث بیشتر در کتیبه‌ها تزئینی، بناهای گوناگون مذهبی و غیرمذهبی به کار می‌رود.

 

خوشنویسی به خط ثلث اثر احمد عبدالرضایی

 

د) محقق

خط محقق که در مقایسه با خطوط نسخ و ثلث، کمتر مورد اقبال و استفاده خوشنویسان قرار دارد، با حروف یکدست، یکنواخت و درشت‌اندام شناخته می‌شود. این خط با فواصل منظم و بدون تداخل حروف با یکدیگر به نگارش درمی‌آید و شباهت زیادی به خط ثلث دارد.

 

خوشنویسی قرآن کریم به خط محقق اثر بایسنقرمیرزا

 

ه) ریحان

خط ریحان، همه خصوصیات خط محقق را به شکلی ریزتر و ظریف‌تر داراست و اساسا از آن مشتق می‌شود. این خط را به دلیل ظرافت و کوچک‌اندامی حروفش به گل و برگ ریحان تشبیه می‌کنند. خط ریحان برای آسان ساختن نگارش و خلاصه‌نویسی ابداع شده و به کار می‌رود.

 

خوشنویسی به خطّ ریحان، اثر مجدالدین نصیری امینی

 

و) توقیع

خط توقیع که به خط امضا نیز معروف است، از خط ثلث منشعب شده و در آغاز، عمدتا در نوشته‌های حکومتی و دینی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این خط بیشترین کاربرد را در نوشتن نام و نشان و مهر تایید حکمرانان داشت.

 

خوشنویسی به خط توقیع، اثر عبدالله آماسی

 

ز) رقاع

خط رقاع، ابتدا بیشتر در قالب نوشته‌های تک‌برگ (رقعه) شناخته می‌شد. در این نوع خط، حروف نازک‌تر و قوس‌ها پرانحناتر از خط توقیع‌اند. خط رقاع عمدتا برای مقاصدی چون تندنویسی و گزیده‌نویسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

خوشنویسی به خط رقاع اثر ناصر طاووسی

 

ح) تعلیق

خظ تعلیق، اولین نمونه کامل خط ایرانی منشعب از خط اسلامی است. این نوع خط تحت تاثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام (پهلوی و اوستایی) بوده و از ترکیب و توسعه دو خط توقیع و رقاع به وجود آمده است. تعلیق، خطی توو در توو و متصل به هم است و حروف و کلمات درآن، گاهی درشت و گاهی ریز نوشته می‌شوند. ازجمله ویژگی‌های صوری و فنی این خط، ترکیب‌های دایره‌ای، حروف مدور، پیوستگی کلمات، تندنویسی و قابلیت ارائه ترکیب‌های متنوع است. خط تعلیق در گذشته بیشتر به عنوان خط تحریری و برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی کاربرد داشته است؛ از این‌رو به آن خط ترسل (نامه‌نگاری) نیز گفته می‌شود. اهمیت خط تعلیق بیش از هرچیز به دلیل زمینه‌سازی جهت پیدایش دو خط مشهور ایرانی دیگر، یعنی نستعلیق و شکسته‌نستعلیق است.

 

 

خوشنویسی به خط تعلیق، سطر اول به قلم هاشم محمد خطاط و سطر دوم به قلم سید ابراهیم

 

ط) نستعلیق

نستعلیق، دومین خط خاص ایرانیان پس از اسلام به شمار می‌آید که حدود یک قرن پس از شکل‌گیری خط تعلیق (نیمه دوم قرن هشتم هجری) ابداع شده است. این خط محبوب و پرکاربرد در میان خوشنویسان ایرانی از مقایسه و ترکیب تعلیق با نسخ به وجود آمده اما برای دستیابی به نوعی نظم و اعتدال، از نسخ و تعلیق فاصله می‌گیرد. در خط نستعلیق که «عروس خطوط» لقب گرفته است، زیبایی، تناسب، هماهنگی و استواری به عالی‌ترین حد ممکن می‌رسند. در این نوع از خط، تعداد دوایر بسیار زیاد، حرکات مستقیم و صاف قلم بسیار کم و شکل حروف، بیشتر بر منحنی‌ها استوار است. خط نستعلیق در اساس، علائم زیر و زبر و پیش را ندارد و برای نوشتن حروف ویژه الفبای فارسی مانند «پ»، «چ»، «ژ» و «گ» از تناسبی کامل برخوردار است.

 

خوشنویسی به خط نستعلیق اثر عباس اخوین

 

ی) شکسته‌نستعلیق

شکسته‌نستعلیق، سومین خط خاص ایرانیان پس از اسلام است که در قرن یازدهم هجری از ترکیب خطوط تعلیق و نستعلیق به وجود آمده است. این نوع از خط برای دستیابی به سرعت و سهولت بیشتر در نوشتن، با رها کردن قوس‌ها و سایش دندانه‌ها و اتصالات حروف در خط نستعلیق شکل گرفته است. در خط شکسته‌نستعلیق به دلیل وجود پیچش‌های بسیار در کلمه، ترکیب‌بندی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در گذشته خوشنویسان برای ترکیب‌بندی این نوع خط، اغلب از نوعی قلم ریز و گاهی هم از قلم درشت استفاده می‌کردند اما امروزه شکسته‌نویسان، قلم‌های مختلفی را در یک صفحه با یکدیگر ترکیب می‌کنند.

 

خوشنویسی به خط شکسته‌نستعلیق، اثر یدالله کابلی

 

ک) نقاشی‌خط

شیوه‌ای در نقاشی مدرن است که از خط و خوشنویسی به شکلی انتزاعی بهره می‌گیرد. در این شیوه، خط و آرایه‌های ترکیبی آن (ریتم و حرکت حروف) تعیین‌کننده شکل یا طرح نهایی هستند. نام‌گذاری این شیوه به «گیوم آپولینر» شاعر فرانسوی نسبت داده می‌شود که از آن برای توصیف شعرهای تصویری خود بهره برده است. جنبش نقاشی‌خط در دهه 1960 میلادی در غرب و به تبع آن در کشورهای دیگری ازجمله ایران، مراکش، مصر و عراق شکل گرفت. در ایران، این جنبش که در دهه چهل شمسی و تحت تاثیر نقاشی مدرن غرب آغاز شد، خط را به عنوان عنصری بومی و ملی از خوانایی معمول آن دور و به نشانه‌های بصری صرف تبدیل کرد.

 

نقاشی‌خط اثر محمد احصایی

 

ل) خط‌نقاشی

خط‌نقاشی در اصطلاح، به طرح‌های طبیعت‌گرایانه‌ای گفته می‌شود که خوشنویسی در شکل‌گیری آنها مهم‌ترین نقش را دارد. در این گونه بین‌المللی و تزئینی، کلمه‌ها و عبارات به نحو مستقیم، شکلی را می‌سازند یا درون شکلی نقاشی‌شده را پر می‌کنند. خط‌نقاشی یا تنظیم نوشته در قالب اشیا، نگاره‌های هندسی و صور انسانی، حیوانی و گیاهی را باید در زمره دیرینه‌ترین اشکال گرایش خط به نقاشی به شمار آورد. این گرایش ریشه در خط اندیشه‌نگار باستان دارد و سابقه آن در خوشنویسی غربی به آثار شاعران یونان باستان (پیش از میلاد)، در خوشنویسی عربی به ترکیب خط با تصاویر هندسی، حیوانی و نگاره‌های معماری در سده‌های نخست هجری، در خوشنویسی شرق دور (چین، ژاپن، کره) به ترسیم چهره انسان و نوعی بازنمایی طبیعی در دوران باستان و نهایتا در ایران، به تجربه‌های پراکنده خوشنویسی در ترکیب با هنرهای دیگری نظیر حکاکی، حجاری و کتاب‌آرایی بازمی‌گردد.

 

خط نقاشی مرغ بسم‌الله اثر رضا مافی

 

خوشنویسی معاصر ایران

از میان خطوط سه‌گانه ایرانی یعنی تعلیق، نستعلیق و شکسته‌نستعلیق، خط تعلیق رفته‌رفته از گردونه نوشتار خارج می‌شود و دو خط دیگر به کمک برخی از هنرمندان بنام ایرانی راه ترقی و کمال را تا دوره قاجار می‌پیمایند. خوشنویسی معاصر ایران تداوم خوشنویسی دوره قاجار و میراث‌دار چهره‌های شاخصی چون میرزا غلامرضا اصفهانی (در نستعلیق و شکسته‌نستعلیق)، محمدرضا کلهر (در نستعلیق)، علی‌اکبر گلستانه (در شکسته‌نستعلیق) و محمدحسین عمادالکتاب (در نستعلیق) است. از دیگر رویدادهای مهم در خوشنویسی معاصر ایران می‌توان به تاسیس کلاس‌های آزاد خوشنویسی توسط مهدی بیانی و برادران میرخانی (سیدحسن و سیدحسین) در سال 1329 شمسی، برپایی انجمن خوشنویسان ایران به همت خسرو زعیمی در سال 1346 شمسی و پیدایش نقاشی‌خط (در مواردی خط‌نقاشی) از دل جنبش نقاشی سقاخانه اشاره کرد.