محمود فرشچیان؛ ستاره تابان آسمان هنر ایران

استاد محمود فرشچیان در چهارم بهمن ماه سال 1308 شمسی و همزمان با شب اربعین سید و سالار شهیدان، حضرت امام حسین (ع) در دیار هنرپرور اصفهان متولد شد. پدرش حاج غلامرضا فرشچیان، نماینده شرکت فرش اصفهان بود و در قالی‌بافی دستی بر آتش داشت. آشنایی با هنر اصیل  قالی‌بافی در سرنوشت فرزنده خانواده نیز تاثیر گذاشت و مسیر روشن آینده‌اش را مشخص ساخت. بنا بر اذعان خود استاد، خانه‌شان پر از نقش و نگار فرش‌های نفیس بود که موج در موج، او را در تصورات بی‌کران طراحی غوطه‌ور می‌ساخت.

نگاره «عصر عاشورا» اثر ماندگار استاد فرشچیان

استاد فرشچیان تحصیلات مقدماتی خود را در مدرسه گل‌بهار اصفهان گذراند و آن‌گونه که خود می‌گوید، سر کلاس بی‌اختیار دستش به طرف مداد می‌رفت و دور از چشم دیگران شروع به نقاشی کشیدن می‌کرد. او علاوه بر نقاشی، دلبسته ادبیات فارسی نیز بود و اشعار بسیاری از شاعران را می‌خواند. یک روز فرشچیان 14 ساله روی تخته سیاه کلاس یک آهو می‌کشد. وقتی معلم نقاشی وارد کلاس می‌شود، از نقاشی خوشش آمده و به او پیشنهاد می‌دهد که نقاشی‌هایش را نزد میرزا آقا امامی (اصفهانی) ببرد تا میزرا آنها را ببیند و درباره‌شان نظر دهد و این، آغاز انس استاد فرشچیان با میرزا آقا امامی است. جالب آنکه استاد، درک حضور میرزا آقا امامی را مثل رسیدن به چشمه آبی شیرین و تمام‌نشدنی در دل کویر تشبیه می‌کند. فرشچیان نوجوان در همان سنین به نوجویی در انجام کار و ابتکارات تازه راغب بود و شاید همین امر موجب شد که به هنرستان هنرهای زیبای اصفهان که مجمعی هنری متشکل از هنرمندان خوش‌قریحه بود، نزدیک شود و بدین ترتیب، از بوستان هنر، اندیشه و تجربه استادان عصر خود بهره بگیرد.

نگاره «کوثر» اثر استاد فرشچیان

کما اینکه خود اذعان می‌کند پا گذاشتن به محیط آموزشی هنرستان به مثابه نقطه عطفی در کارهایش بوده است. فرشچیان نوجوان در هنرستان، فراگیری نقاشی به شیوه مینیاتور را زیر نظر استاد عیسی بهادری که از شاگردان حسین طاهرزاده بهزاد و کمال‌الملک بود، آغاز کرد. اشتیاق و تمایل وافر استاد فرشچیان به آموختن هنر نگارگری، چنان روح و قلب و روح او را احاطه کرده بود که در اغلب شب‌ها بیدار می‌نشست و در مقابل چراغ به صفحات نقاشی خیره می‌شد. فرشچیان نوجوان، نقاشی، طراحی قالی و سرامیک‌سازی را چنان با مهارت آموخت که استاد بهادری در سال 1328 یکی از گلدان‌های دست‌ساز استاد فرشچیان را به آتور پوپ، هنرشناس شهیر اهدا کرد تا به عنوان نمونه‌ای از آثار خوب ایرانی نزد او به یادگار بماند. استاد فرشچیان اقرار می‌کند که در دوران هنرستان مخصوصا هنگام تعطیلات تابستان، بی‌وقفه و مرتب به ابنیه تاریخی اصفهان مراجعه می‌کرده و از نقوش آنها در نقاشی الهام می‌گرفته است. او در سال ۱۳۲۴ نخستین نمایشگاه رسمی آثار خود را در انجمن فرهنگی ایران و انگلیس در اصفهان برپا کرد و در این نمایشگاه، تابلوی «دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند» به همراه چند تابلوی دیگر که همه آنها را در سن ۱۸ سالگی خلق کرده بود به نمایش عمومی گذاشت. استاد فرشچیان در سال 1329 و پس از شش سال حضور و فعالیت هنری مجدانه در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان موفق به اخذ دیپلم عالی شد. پس از آن به سربازی رفت و بعد از فراغت از خدمت، برای تماشای آثار هنرمندان بزرگ جهان در موزه‌های بزرگ دنیا و مطالعه بیشتر درباره آنها راهی اروپا شد و به مدت هفت سال در اروپا به فعالیت و تجربه‌اندوزی هنری پرداخت. استاد فرشچیان به واسطه سفر به اروپا توانست برای خلق نقش‌ها و آثار آینده‌اش از کارهای بزرگ استادان هنر دنیا الهام بگیرد. او در آن سال‌ها می‌کوشید تا از رهگذر فراگیری فنون نقاشی کلاسیک به سبک اروپایی و آمیختن آن اصول با معیارهای نقاشی سنتی ایرانی، مکتبی نو را بنیان نهد تا به مدد آن، خلاقیت تصویری هم مانند سایر مظاهر هنر، بتواند فرهنگ غنی این مرز و بوم را به سایرر ملل جهان معرفی کند. باید اذعان کرد که استاد فرشچیان در این مسیر به موفقیتی چشم‌گیر دست یافت. کما اینکه فدریکو مایور مدیرکل اسبق یونسکو تماشای آثار این هنرمند شهیر و نام‌آوازه ایرانی را به منزله سیر و سیاحت در جهان شگفتی‌ها می‌داند و استاد فرشچیان را در شمار انسان‌های نادری قرار می‌دهد که قادرند آمیزه دلاویزی از حقیقت و خیال را در آثار هنری خود ارائه کنند. 

به اعتقاد مایور، استاد فرشچیان در زمره هنرآفرینان یگانه و استثنایی است که آثار افسون‌گرش بینندگان را به ژرفای بی‌کران هستی می‌کشاند، بی‌آنکه آنها را در حصار زمان محصور سازد. فدریکو مایور مهم‌ترین ویژگی کارهای استاد فرشچیان را این‌گونه بیان می‌کند: «فرشچیان ضمن داشتن شناختی عمیق از هنر معاصر، همچنان به سنن هنری ایران وفادار مانده و میراث فرهنگی کشور خود را زیر پا نگذاشته است. آثار امروز او شاهدی بر گنجینه‌های گذشته‌اش هستند. مجموعه آثار فرشچیان به درخشندگی هزار خورشید است و یونسکو به همکاری با این هنرمند افتخار می‌کند». استاد فرشچیان پس از بازگشت به ایران فعالیت خود را در اداره کل هنرهای زیبای تهران آغاز کرد و بعد از مدتی به عنوان استاد در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی استاد فرشچیان از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی فراخوانده و به همکاری دعوت شد. مدتی در راس اداره کل هنرهای ملی به فعالیت پرداخت و آنگونه که خود اظهار می‌کند، در این اداره بین 10 الی 16 ساعت در روز کار مداوم انجام می‌داد تا اینکه فشار بالای کار در اداره کل هنرهای ملی باعث ناراحتی قلبی استاد فرشچیان 50 ساله شد و این‌گونه بود که ناگزیر برای مداوا به خارج از کشور عزیمت کرد و در آنجا ماندگار شد. استاد فرشچیان به رغم دوری از وطن، به واسطه میراث هنری غنی، پویا و خلاقانه خود همواره در کانون توجه و اهتمام هنرمندان و هنردوستان ایرانی و حتی غیرایرانی قرار داشته است و آثار فاخر و ماندگارش از گذشته تا به امروز الهام‌بخش بسیاری از هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی به‌ویژه هنرمندان عرصه نگارگری قرار گرفته است.

نگاره «مولود کعبه» اثر استاد فرشچیان

استاد فرشچیان در زمینه هنر نگارگری به وجود آورنده سبک و مکتب خاصی است که در عین توجه به اصالت مبانی سنتی این هنر، با ابداع شیوه‌های بدیع، قابلیت و کارایی هنر نگارگری را ارتقا بخشیده است. نقاشی‌های استاد فرشچیان آمیزه‌ دلپذیری از اصالت و نوآوری است. این هنرمند با بهره‌گیری از خطوط روان و ترکیب‌بندی‌های ظریف و مدور، راز و رمزها و اشارات درونی نهفته بسیاری را در آثار خود به وجود می‌آورد. در همین حال با نوآوری در گزینش موضوع و پرداخت اثر به گستره‌ای فراتر از قالب‌های مرسوم دست می‌یابد. آثار استاد فرشچیان در بیش از صدها نمایشگاه انفرادی و گروهی در ایران و بسیاری از کشورهای جهان به نمایش درآمده و با استقبال بسیار گسترده هنردوستان مواجه شده است. برگزاری نمایشگاه‌های هنری پی‌درپی معرف شهرت این هنرمند پرآوازه در گستره جهانی است؛ به گونه‌ای که موزه‌های مطرح ایران و جهان، کتابخانه‌ها و مجموعه‌داران شخصی به داشتن قطعه‌ای از آثار این هنرمند نامدار ایرانی افتخار می‌کنند. 

ویژگی‌های شاخص آثار استاد فرشچیان

آیدین آغداشلو در مقاله‌ای با عنوان «سیری در مکتب نقاشی محمود فرشچیان» به بیان ویژگی‌های ترسیمی مشهود در آثار استاد فرشچیان می‌پردازد. در ادامه به مرور این ویژگی‌ها می‌پردازیم:

1. ارائه جلوه‌ای نوین از نقاشی ایرانی هماهنگ با انگاره‌های مورد قبول هنرشناسان جهان

2. نقاشی مفاهیم ذهنی و حسی در آفاق رویایی با به کارگیری انگاره‌های ترسیمی نگارگری سنتی ایرانی و طبیعت‌سازی اروپایی جهت ارائه سبک نوین فراطبیعی

3. توجه به مبانی اصول هنری اعم از ایرانی یا فرنگی در عین اعمال نوگرایی‌های ترسیمی و موضوعی

4. انتقال حسی مضامین ذهنی از طریق عینیت‌بخشی به نقش‌آفرینی‌های تخیلی

5. استفاده از رنگ‌های قوی روشن تابناک و مواج

6. ترکیب رنگ‌های درهم‌تنیده تابناک و تیره و ملایم با سایه‌روشن‌های متحرک مواج و مدور جهت القاء حس دیداری سیر از کالبد ناسوتی تن به مدارج لاهوتی تجرد

7. طراحی‌های متحرک و پرقدرت با تلفیق خطوط ظریف و طویل مدور و قلم‌گیری‌های قوی و قرص و قاطع و طویل کم‌سابقه

8. نقاشی چهره‌های پرحالت، متفکر سرشار از احساس با رنگ‌های لطیف و کاربرد نقطه‌پردازی‌های کثیر استادانه

9. جامه‌آرایی‌هایی تزئینی با خطوط محکم و سیال و قلم‌گیری قاطع بی‌لرزش، هماهنگ با حرکات نقوش، متناسب با مفاهیم و محتوای مخیل تصاویر و کارا برای ارائه بهتر حجم و نمایش طرح‌ها

10. اعمال موضعی قوانین مناظر و مرایای هندسی جهت اعتلاء گستره دیداری و نمودهای عینی و به کار بردن ضوابط ترسیمی قُرب و بُعد ذهنی برای ارائه روابط عاطفی و حسی نقش‌ها

11. ارتقاء اندازه قطعات نقاشی‌ها به قطعی بزرگتر از قطعات معمول پیشین به منظور افزون ساختن کیفیت نمایشی و بالا بردن جنبه تزئینی تابلوها

12. انتخاب برگ‌های بزرگ کاغذ سفید آهاردار و استفاده از آن بدون طرح قبلی و ترسیم و اتمام انفرادی کار اعم از طراحی و نقاشی، ‌رنگ‌آمیزی جزئی و کلی

13. توجه به نمادهای اساطیری، موجودات افسانه‌ای و مظاهر تاریخی

14. نقش‌بندی تصاویر زنان با تلفیق دل‌پذیر سیمای منزه مینوی جامه‌های مواج رویایی در اشکال ملموس زمینی

15. القاء پاکی‌های درونی در نقش‌بندی زیبایی‌های ظاهری زنان

16. ترکیب دل‌پذیر واقعیت و رویا

17. ترسیم تصاویر معدود اصلی در فضاهای غالبا پرنقش و نگار همیشه بهار

18. توجه به روابط عاطفی و نحوه استقرار واقعی نقش‌ها

19. ارائه ساختاری مدور در طراحی و نقش‌بندی تصاویر همانند با ریتم درونی گردگونه آثار کمال‌الدین بهزاد و سلطان محمد

20. توجه به مظاهر آفرینش و هدایت بیننده بر تامل و ژرف‌نگری در رمز و راز حیات

21. ارائه مضامین انتزاعی و هدایت بیننده به تامل و تدقیق و تجسم نمادگرایی‌های روانی

نگاره «بوی پیراهن یوسف» اثر استاد فرشچیان

مضمون‌شناسی آثار استاد فرشچیان

با توجه به ویژگی‌های ساختاری و زیبایی‌شناختی نگارگری‌های استاد فرشچیان، در ادامه به طبقه‌‌بندی و توصیف مهم‌ترین مضامین موجود در آثار این نگارگر برجسته معاصر می‌پردازیم:

الف) مضامین مذهبی

پس از سال‌ها غیبت موضوعات و مضامین مذهبی مرتبط به فرهنگ شیعی در هنر نگارگری، استاد فرشچیان به‌عنوان یکی از سرحلقه‌های تحول در نگارگری معاصر، تجربه‌ای نو را در مواجهه با موضوعات و مضامین مذهبی به منصه ظهور رسانده است. به این ترتیب، بخش قابل توجهی از آثار نگارگری این نگارگر پرآوازه ایرانی به روایت داستان زندگی پیامبران (ص) و ائمه هدی(ع) اختصاص یافته است. استاد فرشچیان علاوه بر پرداخت جدید به روایات، داستان‌ها و وقایع مهم مذهبی برگرفته از زندگی پیامبران (ص) و ائمه (ع) به روایات جدیدتر نیز اهتمام داشته و متاثر از زیبایی‌شناسی هنرمندان سرشناس پیشین، آثار ارزنده‌ای را به تصویر کشیده است.

نگاره «نیایش» اثر استاد فرشچیان

ب) مضامین ادبی و اساطیری

با توجه به شناخت پردامنه و آگاهی وسیع استاد فرشچیان از مجموعه آثار تصویرسازی سنتی ایران، مضامین ادبی و اسطوره‌ای بخش قابل توجه دیگری از مضامین موجود در آثار این هنرمند شاخص را تشکیل می‌دهند. استاد فرشچیان با روشن‌بینی ماهرانه و ظریف خویش، پرده‌های نقاشی را که متقدمان او با الهام از متون پرآوازه ادب فارسی مانند شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی ساخته و پرداخته‌ کرده‌اند را به خوبی می‌شناسد و آنها را دستمایه خلق آثار فاخر هنری قرار می‌دهد.

نگاره «چنان بخوان که تو دانی» اثر استاد فرشچیان

ج) مضامین عرفانی و تک‌پیکره

مضامین عرفانی و صوفیانه ازجمله ویژگی‌ نگاره‌های مکاتب دوره صفوی محسوب می‌شود که بسیار مورد توجه نگارگران قرار گرفته است. این نوع مضامین با تاثیرپذیری از قالب شعر ایرانی که انسان را در فضای لایتناهی برده و از خویشتن خویش دور می‌سازد، دستمایه‌های خوب و با ارزشی برای تصویرگری و نگارگری معاصر محسوب می‌شوند و به‌ویژه در آثار استاد فرشچیان نیز نمودی چشم‌نواز داشته‌اند تا بیننده را از جهان مادی به سوی فضای دل‌انگیز و غیرعادی رهنمون کنند.

در تحلیل نهایی می‌توان گفت که استاد فرشچیان به عنوان سرآمد و سرسلسله‌دار نگارگران معاصر ایران به خوبی توانسته از رهگذر ادراک و شناخت پردامنه و وسیع از میراث هنری ایران اسلامی، پا از حدود و قالب‌های سنتی فراتر نهد با بهره‌گیری از رنگ‌های متنوع‌تر، زنده‌تر و قدرت بالای قلم در طراحی اجزای تصویری، آثاری تماما فاخر، اصیل و ماندگار خلق کند. مرور نگاره‌های استاد فرشچیان و مقایسه آنها با نمونه‌های مشابه مضمونی دوره صفویه، این نکته را بیش از پیش روشن می‌سازد که این نگارگر برجسته به خوبی عرصه نگارگری سنتی را شناخته و علاوه بر توجه به مضامین دینی، آیینی، ادبی و اساطیری، بر جنبه‌های عرفانی و سلوک انسانی در تمامی آنها افزوده است. استاد فرشچیان با گذر از شیوه‌ها و سبک‌های مرسوم، متاثر از مکتب نگارگری اصفهان توانسته است هنر نگارگری معاصر ایران را به نقطه‌ای باشکوه و درخشان برساند.

نگاره «آدمیزاد طرفه معجونی است» اثر استاد فرشچیان

تالار آثار استاد فرشچیان در موزه آستان قدس رضوی

عشق و ارادت استاد فرشچیان به حضرت امام رضا(ع) بر کسی پوشیده نیست؛ چه اینکه یکی از افتخارات بی‌نظیر این هنرمند نامی، طراحي پنجمين ضريح مرقد مطهر امام هشتم شیعیان (ع) است. در همین راستا استاد فرشچیان از سال 1369 تاکنون، هجده تابلو از آثار خود را به موزه آستان قدس رضوی اهدا كرده است و در سال 1389 تالار استاد فرشچیان به مساحت تقریبی 200 متر مربع با هدف نمایش اختصاصی آثار این هنرمند در طبقه همکف موزه قرآن آستان قدس رضوی گشایش یافت. آثار به نمایش گذاشته شده در تالار آثار استاد فرشچیان که در صحن کوثر حرم مطهر رضوی واقع شده است، عبارتند از: پنجمين روز آفرينش، عصر عاشورا، پناه (يتيم‌نوازی حضرت علي عليه‌السلام)، يا رب، نيايش، اولين پيام، توسل، هدیه عشق (حضرت علی اصغر«عليه‌السلام)، ضامن آهو، کوثر، رمی جمره (امتحان سخت)، پرچمدار حق (حضرت ابوالفضل عليه‌السلام)، خمسه آل طيبه (مربوط به اجدادشان)، ستایش پروردگار، معراج، آسمان چهارم، شام غریبان، عرش بر زمین

نمایی از تالار استاد فرشچیان در موزه آستان قدس رضوی

آثار استاد فرشچیان

طراحی ضریح حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، طراحی ضریح حضرت امام رضا (ع)، طراحی سرداب مطهر حرم امام رضا (ع) و خلق تابلوهایی چون عصر عاشورا، ضامن آهو، خواهد آمد، شهید، تزکیه، پناه، پنجمین روز آفرینش، آزمون بزرگ، غدیر خم، کوثر، عرش بر زمین، هدیه عشق، پرچمدار حق، اولین پیام، نیایش، تعالی، آدمیزاده حضرت موسی (ع)، حضرت یونس (ع)، بوی پیراهن یوسف، شمس و مولانا، پیر خرد، عروج، گلشن فردوس، سحر، رنگین‌کمان، کمین‌گاه، بهار طرب‌انگیز، بامدادان که تفاوت نکند لیل و نهار، دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند، چنان بخوان که تو دانی، آدمیزاده طرفه معجونی است و...