کاریکاتور؛ هنری نواندیشانه و تاثیرگذار

هنر کاریکاتور به معنای بزرگ‌نمایی، کژنمایی و اغراق در تصویر انسان، حیوان و یا شیء از طریق ایجاد نوعی شباهت بصری قابل تشخیص است. کاریکاتور به طور معمول با تحریف بصری یکی از اجزای اصلی موضوع یا برقراری شباهت با رفتارهای غیرانسانی ساخته‌ می‌شود. این هنر اغلب با خنده و شوخ‌طبعی مترادف شمرده می‌شود اما در موارد بسیاری از شوخی فراتر می‌رود و به آثاری طنزآلود، تمثیلی و کنایه‌آمیز اطلاق می‌شود که هدف از خلق آنها، نه خنداندن بیننده بلکه به فکر واداشتن اوست. کاریکاتور، هنری است که در غیاب گفتار و نوشتار، موضوعی را بی‌واسطه به بیننده نشان می‌دهد.

کاریکاتور در اصل، از طراحی و نقاشی ریشه می‌گیرد اما به دلیل گرایش آشکارش به طنز، شوخی، فکاهی و هزل و هجو، با آنها تفاوت پیدا می‌کند. یک اثر کاریکاتور برای آنکه مرز خود را با دیگر گونه‌های تصویری مشخص کند، به استفاده از برخی عناصر و رعایت بعضی اصول نیاز دارد. مهم‌ترین اصول و عناصر کاریکاتور در یک تقسیم‌بندی کلی عبارت از تضاد و تناقض، شبیه‌سازی، اغراق، انتزاع و نمادپردازی است.

کارتون

به طرح‌های فکاهی و طنزآمیزی که معمولا در روزنامه‌ها و مجلات منتشر می‌شوند، کارتون می‌گویند. این طرح‌ها موضوعات خاصی را دنبال می‌کنند که در ظاهر، خنده‌دار و در اصل، دربردارنده نوعی انتقاد هستند. کارتون نسبت به کاریکاتور گستره موضوعی وسیع‌تری را شامل می‌شود؛ به طوری که از فرم‌های کاریکاتوری به عنوان جزئی از طرح‌های کارتونی نیز می‌توان استفاده کرد. باوجود تفاوت‌های کاربردی، تاریخی و واژگانی کارتون و کاریکاتور، امروزه این دو اصطلاح در بسیاری از فرهنگ‌ها به یک معنا به کار می‌روند و مترادف همدیگر به شمار می‌آیند.

کارتون داعش اثر محمدحسین نیرومند

تاریخچه کاریکاتور

پیشینه عناصر کاریکاتور مانند اغراق، کژنمایی، ترکیب صور انسانی و حیوانی و تصاویر هزل‌آمیز به تمدن‌های باستان و به‌ویژه یونان و روم بازمی‌گردد. پس از آن هم عناصر شبه‌کاریکاتوری خود را در معماری قرون وسطا و حجم‌هایی نشان می‌دهند که ترکیب عجیب و غریبی از انسان و دیگر موجودات هستند. برای مثال، می‌توان از میمونی یاد کرد که در یکی از سرستون‌های کلیسا ویالون می‌نوازد و الاغی که کتابچه نت موسیقی را در مقابل آن نگه داشته است.

درباره زمان پیدایش آنچه امروزه کاریکاتور نامیده می‌شود، اتفاق نظر وجود ندارد اما آنچه در همه تاریخ‌ها یکسان به نظر می‌رسد، ارتباط میان پیدایش هجویه‌های تصویری و جنبش اصلاح دینی پس از قرون وسطاست. در این دوران، طرح‌های هجوآمیز به وسیله‌ای برای رویارویی کلیسا و ضدکلیسا تبدیل می‌شوند. همچنین هنرمندانی مانند لئوناردو داوینچی و جوزپه آرچیمبالدو (1527-1593 م.) دست به تجربه‌هایی در زمینه تحلیل چهره یا ترکیب آن با میوه و سبزیجات می‌زنند که راه‌گشای دریافت‌های بعدی در مورد کاریکاتور می‌شود. از دیگر چهره‌های تاثیرگذار این دوران می‌توان به آنیبال کاراچی (1609-1560 م.) اشاره کرد که بسیاری از مورخان هنر او را پیشگام هنر کاریکاتور به معنای امروزین آن می‌دانند.

ابزارهای کاریکاتور

کاریکاتور به دلیل پیروی از سنت‌های تصویری رایج در هنرهایی چون طراحی، نقاشی و تصویرگری، با همان ابزارهایی سر و کار دارد که در این هنرها مورد استفاده هنرمندان قرار می‌گیرد. این ابزارها شامل انواع قلم (مداد، مداد کنته، روان‌نویس، ماژیک، راپیدوگراف، قلم‌مو و...)، انواع مداد رنگی (آب مرکب، گواش، آبرنگ، اکولین، آکرلیک و...)، انواع زمینه‌های کاغذی و مقوایی و سرانجام، هرگونه ابزار طراحی و ترسیم چون زغال، گچ (پاستل)، پالت، پاک‌کن، خط‌کش و ایربراش می‌شود. ابزارهای مهم دیگری که امروزه در ترسیم کارتون و کاریکاتور رواج بسیار دارند، رایانه، نرم‌افزارهای رایانه‌ای و قلم نوری هستند.

کاریکاتور ترامپ اثر سیدمسعود شجاعی طباطبایی

نرم‌افزارهای طراحی کاریکاتور

نرم‌افزارهای رایانه‌ای مورد استفاده در طراحی و ترسیم کاریکاتور به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ دسته نخست، نرم‌افزارهای غیرحرفه‌ای هستند که مبتنی بر برخی پیش‌فرض‌ها و به صورت خودکار، شکل اغراق‌شده‌ای از یک داده تصویری (مثلا چهره‌ عکاسی‌شده انسان) را نمایش می‌دهند. دسته دوم، برنامه‌های پیشرفته دوبعدی و سه‌بعدی ویژه طراحی انیمیشن و کاریکاتور هستند که شامل تری‌دی‌مکس، مایا، مدباکس، تون‌بون‌استودیو و کمبریج‌انیمیشن آنیمو می‌شوند. در این نوع نرم‌افزارها هرنوه کژنمایی و اغراق با اراده کاریکاتوریست یا کارتونیست صورت می‌پذیرد. دسته سوم نیز شامل نرم‌افزارهای حرفه‌ای ویرایش تصویر مانند ادوبی‌ فتوشاپ‌اند که امکان تغییر و بازسازی تصاویر را در هر سطحی برای طراح، فراهم می‌سازند.

کاریکاتور در ایران

شکل‌گیری کاریکاتور در ایران به آغاز جنبش مشروطیت و سال‌های نخست سلطنت مظفرالدین‌شاه بازمی‌گردد. آثار حاضر در این دوره که خلق آنها تا سال 1339 شمسی ادامه داشته است، بیشتر لحنی تند و گزنده دارند و با تصویرسازی‌‌های ساده و بدون اغراق، به روایت ماجراهای سیاسی روز می‌پردازند.

گام بعدی در تاریخ کاریکاتور ایران، شکل‌گیری کاریکاتورهای فکاهی در دوره سلطنت رضا شاه پهلوی (1323-1256) است که به دنبال بسته شدن راه‌های انتقاد سیاسی شکل می‌گیرد. ویژگی اصلی آثار خلق‌شده در این دوره، ترکیب متن نوشتاری با تصویر است که از خصوصیات کارتون و کاریکاتور ایرانی به شمار می‌آید.

پس از این دوره رفته‌رفته در آثار کاریکاتوریست‌های ایرانی، اغراق و ویژگی‌های بومی بیشتری نمود پیدا می‌کند. نمونه اعلای چنین آثاری را می‌توان در نشریاتی چون توفیق، باباشمل، چلنگر و کاریکاتور مشاهده کرد.

طرح روی جلد مجله کاریکاتور؛ بازیکنان تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی 1978 آرژانتین

یکی دیگر از تحولات اساسی در کاریکاتور ایران به دهه‌های 1330 و 1340 شمسی بازمی‌گردد. در این دوره به واسطه توسعه امکانات چاپ، رواج مطبوعات و ادبیات روشن‌فکری و ارتباط بیشتر با دنیای خارج، نوعی کاریکاتور طنز پای به میدان می‌گذارد. نسلی که در این دوره تحت تاثیر کاریکاتوریست‌های اروپایی شکل می‌گیرد، به الگوی فکری و عملی نسل‌های پس از خود تا به امروز تبدیل می‌شود.

کاریکاتور در دوران انقلاب اسلامی

کاریکاتور ایران که در دهه‌های منتهی به انقلاب شکوه‌مند اسلامی با چهره‌هایی نواندیش و تاثیرگذار مانند اردشیر محصص، کامبیز درم‌بخش، امین‌الله رضایی و رضا شبیری مطرح شده بود، در یکی دو دهه اخیر توانست خود را در سطح ایران و جهان به خوبی بشناساند. رشد بی‌سابقه نشریات، فراهم شدن زمینه‌های ارتباطی و آگاهی‌رسانی جدید، تسهیل ارتباط با دنیای خارج به مدد فناوری‌های اینترنتی و آمار بالای دانش‌آموختگان رشته‌های هنری در دانشگاه‌ها ازجمله دلایل رشد کمی و کیفی کاریکاتور در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. در نتیحه این تحول و تکثر، کاریکاتوریست‌های کشورمان توانسته‌اند در بسیاری از جشنواره‌های مهم جهانی شرکت کنند و هر ساله موفق به کسب جوایز مهم و متعدد گوناگونی شوند.

کارتون بدون عنوان، اثر کامبیز درم‌بخش

در نگاهی کلی کاریکاتور امروز ایران را می‌توان به دو جریان فراگیر تقسیم کرد؛ نخست، جریانی تصویرگرانه است که با توجه به مسائل روز و در محدوده موضوعی مشخصی به خلق اثر می‌پردازد؛ دیگری نوعی کاریکاتور طنزآمیز، شاعرانه و گاهی تلخ است که به موضوعات و مسائل انسانی نگاه عمیق‌تری دارد و آنها را با رنگ‌ها، خطوط و نمادهای ساده ذهنی بازگو می‌کند. جالب آنکه اغلب جوایزی که در جشنواره‌های معتبر بین‌المللی نصیب کاریکاتور ایران شده است، به کاریکاتوریست‌های جریان نخست تعلق دارد که در واکنش به موضوع یا موضوعات از پیش تعیین‌شده مسابقات، دست به خلق آثار هنری زده‌اند.