خاتم‌کاری، تلفیق هنر و استعداد و زیبایی
خاتم‌کاری، تلفیق هنر و استعداد و زیبایی
صنایع دستی را می‌توان بر اساس مواد خامی که برای پیاده‌شدن طرح و نقش مورد استفاده قرار می‌گیرد، دسته‌بندی کرد. از این نظر خاتم‌کاری را باید یکی از مهم‌ترین صنایع دستی ایرانی دانست که روی چوب و فلز پیاده میشود و محصولاتی جذاب و چشم‌نواز می‌آفریند.
هنرمندان در خاتم‌کاری مثلث‌های کوچک یا چندضلعی‌های منتظم را کنار هم قرار می‌دهند و به وسیله آن شکل‌ها و طرح‌های زیبا می‌آفرینند. این تکه‌های کوچک ممکن است به جز چوب، از فلز یا مواد دیگری مانند استخوان ساخته شده باشد. ظرافت هنر خاتم‌کاری به اندازه این اشکال هندسی مرتبط است و هر چه از اشکال کوچک‌تری استفاده شود، زحمت ایجاد اثر و ارزش و ظرافت آن بالاتر می‌رود.
ابزار موردنیاز خاتم‌کاری
هنرمند خاتم‌کار برای ایجاد یک محصول خاتم‌کاری، علاوه بر طراحی نقشه، باید از ابزارهایی برای برش، ساییدن و پرس استفاده کند. اره، سوهان، رنده، سمباده، مغار و انواع گیره‌ها در کارگاه‌های خاتم‌کاری به صورت گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چوب‌های مورد استفاده در خاتم‌کاری عمدتا از درختان عناب، نارنج، گردو و آبنوس به دست می‌آید. فلزهای مورد استفاده نیز برنج، آلومینیوم، نقره و برنز است. گاهی نیز از استخوان شتر، الاغ، اسب و فیل در خاتم‌کاری استفاده میشود. سریش، لاک و چسب، دیگر مواد اولیه خاتم‌کاری است که برای چسباندن و تثبیت قطعات به سطح کار، کاربرد دارد.
یک جعبه خاتم‌کاری
مراحل تولید در خاتم‌کاری
به طور کلی خاتم‌کاری در دو مرحله انجام میشود:
1. خاتم‌سازی
پیش از اجرای خاتم‌کاری، باید کارهای زیادی انجام شود، از جمله طراحی خاتم، تهیه مواد و مصالح، برش و ایجاد گل. بعد از فراهم آوردن مواد اولیه، باید گل‌ها به هم چسبانده شود و «قامه» به وجود آید. قامه کوچک‌ترین واحد هندسی در خاتم‌کاری است و حداقل از سه مثلث تشکیل میشود. قامه‌های بزرگ تا 400 مثلث دارد.
در این مرحله ابتدا چوب، استخوان یا فلز به شکل منشورهایی مثلث‌شکل برش داده میشود، سپس در کنار هم قرار داده میشود تا اشکال هندسی منظمی را شکل دهد. این قطعات با استفاده از سریش با نظم خاصی روی یک ورقه نازک چوبی قرار می‌گیرد و پس از خشک شدن، برای تزئین اشیا به کار می‌رود.
2. خاتم‌کاری
زیرسازی، چسباندن لایه‌های خاتم روی اشیا و جلاکاری، در این مرحله صورت می‌گیرد.
پیشینه خاتم‌کاری
در قرون اولیه اسلامی، نوعی خاتم‌کاری در ایران رواج داشت که آن را «خاتم ساده» می‌نامیدند. امروزه به این نوع خاتم‌کاری، «خاتم مربع» گفته میشود. در این نوع خاتم‌کاری، به جای مثلث اشکال دیگری مثل مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی برای تزئین سطح چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خاتم‌کاری در ورودی مسجد سید اصفهان
در بسیاری آثار تاریخی، از خاتم‌کاری برای تزئین استفاده شده است. برای مثال در مسجد عتیق شیراز و مقبره امیر سمرقند، خاتم‌کاری برای تزئین درهای چوبی به کار رفته است. یک جفت در چوبی مربوط به مقبره امیر سمرقند که در قرن پانزدهم ساخته شده، هم‌اکنون در موزه آرمیتاژ روسیه قرار دارد.
بر اساس شواهد موجود می‌توان پیدایش هنر خاتم‌کاری امروز را مربوط به سلسله ایلخانان (1256 تا 1356 میلادی) دانست. در ابتدا هنرمندان ایرانی نوعی خاتم‌کاری با نام «خاتم‌کاری چینی» را آموختند و با قرار دادن قطعات کوچک سیاه و سفید مثلثی در کنار هم، اشیای چوبی را تزئین کردند.
به تدریج استفاده از قطعاتی به رنگ‌های قرمز، سبز و زرد رواج پیدا کرد. این پیشرفت در کنار استفاده از قطعاتی از جنس روی و برنج، تحولی در خاتم‌کاری به وجود آورد. در همین دوره‌ها استفاده از اشکال هندسی غیر از مثلث (پنج ضلعی، هشت ضلعی و 10 ضلعی) رایج شد.
در دوره تیموریان (1370 تا 1506 میلادی) نیز خاتم‌کاری به قدری مورد توجه بود که تیمور لنگ، پادشاه گورکانی (سلطنت از 1370 تا 1405 میلادی)، از هنرمندان این رشته درخواست کرد درهای قصر دلگشا را با خاتم‌کاری تزئین کنند. پس از مرگ تیمور نیز مزار او را با صندوقچه‌ای از خاتم پوشاندند.
در دوره صفوی (1501 تا 1736 میلادی) خاتم‌کاری نیز مثل بسیاری دیگر از هنرهای اسلامی رشد قابل توجهی داشت. شیراز، اصفهان و کرمان مهد خاتم‌کاری در آن دوران بودند. هنرمندان عصر صفوی از شیوه‌ای جدید به نام «گل‌بندی» استفاده می‌کردند. در این شیوه منشورهایی با قاعده مثلث، از پهلو به هم اتصال پیدا می‌کردند. در این دوره از فلزات سبز و قرمز نیز برای خاتم‌کاری استفاده می‌شد.
در دوره زندیه (1751 تا 1794 میلادی) استفاده از خاتم گره و در دوره قاجار (1796 تا 1925 میلادی) استفاده از خاتم نیمه‌معرق رواج یافت. در دوره قاجار آستر‌های کاغذی به جای چوب و مفتول ساییده‌نشده کاربرد پیدا کرد.
در دوره پهلوی (1925 تا 1979 میلادی) در خاتم‌کاری از رنگ‌های شیمیایی استفاده شد و ضربه سهمگینی بر اصالت این هنر وارد آمد. با این وجود در این دوره آثار ارزشمندی به وجود آمد که برخی از آنان عبارتند از:
• تالار خاتم کاخ مرمر
• تالار خاتم مجلس شورا
• میز خاتم نیم‌گرد، اهدایی به رئیس‌جمهور وقت آمریکا، آیزنهاور
• میز اهدایی به ملکه الیزابت
• صندوق خاتم بارگاه حضرت زینب در سوریه
• صندوق قبر حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری
در زمانه حاضر هنر خاتم‌کاری به عنوان یکی از صنایع دستی ایران در کارگاه‌های مخصوصی اجرا و محصولات آن به بازار عرضه میشود.
| نام | خاتم‌کاری، تلفیق هنر و استعداد و زیبایی |
| کشور | ایران |
| شهرها |
صنایع دستی
نوع کور رنگی را انتخاب کنید
کوری سرخ کوری سبز کوری آبی قرمز به سختی دیده می شود سبز به سختی دیده می شود آبی به سختی دیده می شود تک رنگ تک رنگ خاصتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله کلمات:
تغییر ارتفاع خط:
نوع ماوس را تغییر دهید: