کپوبافی، هنری که نام «دزفول» را جهانی کرد

هنر  تراوش قریحه انسانی است و روح زیبایی‌خواه و زیبایی‌دوست انسان را به کمال رهنمون می‌کند. زمانی که هنر برای رفع حاجتی به استخدام درآید، هدف پیدا می‌کند و اشیای بی‌جان را چنان شکل می‌دهد که به متن حیات بشری وارد شود و زندگی آدمی را آسان‌تر کند. این‌جاست که «صنایع دستی» متولد می‌شوند و متناسب با جغرافیا و مواد خام موجود در هر منطقه، رشد می‌کنند. در بررسی تمدن‌های بشری، صنایع دستی به خاطر خاستگاه و کارکرد خود، نمودی پررنگ و برجسته دارند، به همین جهت مطالعه آن‌ها می‌تواند راهی برای شناخت فرهنگ‌ها باشد، آن هم در روزگار کنونی که با هجوم مدرنیته و تغییر سبک زندگی مردم، بسیاری از صنایع دستی از میان رفته‌اند یا در معرض نابودی قرار دارند... در ایران که صاحب تمدنی بزرگ و کهن است، صنایع دستی زیادی وجود دارد که هر کدام فرهنگی خاص را نمایندگی می‌کنند. در جنوب ایران که محل رویش نخل است، روش‌هایی برای بافتن الیاف این درخت و تهیه محصولاتی کاربردی ابداع شده است. «کپوبافی» یکی از این این روش‌هاست که مواد اولیه گیاهی دورریختنی و بلااستفاده را به محصولاتی کارآمد و بادوام تبدیل می‌کند.

کپوبافی چیست؟

در کپوبافی برگ درخت خرما (نخل) و نوعی علف محلی به نام «کِرتَک» را به نحوی به هم می‌بافند که بتوان از آن ظرف یا زیرانداز درست کرد. کرتک یک گیاه خودروست که در مناطق باتلاقی و گرمسیری رشد می‌کند. کرتک ساقه‌ای شبیه گندم دارد و مانند نی بندبند است. این گیاه خوراک هیچ حیوان یا حشره‌ای نیست و دچار آفت نیز نمی‌شود. به همین دلیل محصولات کپوبافی بسیار بادوام است. البته برای افزایش طول عمر ظروف و زیراندازهای کپو، باید آن را در محلی که رطوبت کمتری دارد نگه داشت. در کپوبافی از برگ‌های جوان درخت خرما استفاده می‌کنند. این برگ‌ها رنگی سفید دارند و پیش از استفاده باید یک روز در آب خیس بخورند.

محصولات کپوبافی، هم تزئینی، هم کاربردی

نام کپوبافی با «دزفول» گره خورده است. کپوبافی یکی از 30 رشته صنایع دستی این شهرستان و هنرصنعت بومی آن شمرده می‌شود. شهرستان دزفول بیش از 4500 کیلومتر مربع وسعت دارد. شهر دزفول با جمعیتی حدود 500 هزار نفر، مرکز این شهرستان محسوب می‌شود. دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی این شهر محسوب می‌شود، هر چند پیش از آن نیز دزفول شهری آباد بوده است. دزفول در زمان ساسانیان بسیار مورد توجه بود و بناهای مهمی در آن احداث شد. در دوره‌های بعد نیز این شهر اهمیت خود را به عنوان یکی از مناطق مهم جنوب ایران حفظ کرد.

تحقیقات درباره تاریخچه کپوبافی، سابقه این رشته را به بیش از یکصد سال پیش باز می‌گرداند. این هنر در روستاهای دهستان «شهیون»، خصوصا روستای «پامنار» قدمت بیشتری دارد. ظرف‌های کپو برای نگهداری نان، لوازم خیاطی یا دیگر وسایلی که در امور روزمره کاربرد دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد. سبد، گلدان، سینی و کلاه دیگر وسایلی است که با کپو ایجاد می‌شود. واژه کپو احتمالا از گویش بختیاری رایج در دزفول اقتباس شده و به معنای «سر» یا «کله» است. این نام برخی کارشناسان را به این باور رسانده که کپوبافی در میان مردمان ایل بختیاری که در شمال دزفول حضور دارند، به وجود آمده است.

کپو زمینه‌ای ساده دارد ولی گاهی برای تزئین آن پشم یا کاموا به کار می‌رود. برای تزئین کپو روی زمینه ساده آن با الیاف پشمی به رنگ‌های شاد و روشن، نقش‌های هندسی ایجاد می‌کنند. گاهی نیز تمام سطح کپو را با پشم یا کاموای رنگی می‌پوشانند، به طوری که سطح حصیری کاملا محو شود. در مواقعی برای زیباتر شدن کپو، به آن منگوله یا متعلقاتی شبیه آن می‌افزایند. البته زمانی که از کپو ظرف می‌سازند، این متعلقات جنبه کاربردی‌تری پیدا می‌کند و برای باز کردن در ظرف به کار می‌رود.

نشان‌های ملی کپوبافی

دزفول به عنوان شهر جهانی کپوبافی نام‌گذاری شده است. این شهر در سال 2024 میلادی (1403 خورشیدی) این عنوان را از سازمان یونسکو دریافت کرد. پیش‌تر در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) هنر کپوبافی در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شده بود.