سوزن‌دوزی ترکمن، زیبایی غیر قابل توصیف هنری کهن

ایران سرزمینی کهن با تنوع فرهنگی و قومیتی است. همین ویژگی سبب شده فنون و هنرهای فراوانی در طول تاریخ، متناسب با جغرافیا و فرهنگ هر قوم شکل گیرد و تکوین پیدا کند. برخی از این هنرها، در سطح جهانی شهرت پیدا کرده و حتی در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسیده‌اند. هنر سوزن‌دوزی ترکمن که گاهی «سیاه‌دوزی» یا «ترکمن‌دوزی» نیز نامیده می‌شود، یکی از این هنرها به شمار می‌رود.

پیشینه و اهمیت سوزن‌دوزی ترکمن

کارشناسان عقیده دارند آن چه امروز به عنوان سوزن‌دوزی ترکمن شناخته می‌شود، در دوره سکاها به وجود آمده است. سکاها کوچ‌نشینان ایرانی بودند که در طول تاریخ در سرزمین‌های آسیای میانه، از چین و دریاچه آرال گرفته تا ایران، پراکنده بودند. این قوم از سده هشتم پیش از میلاد تا آغاز عصر مسیحیت در این سرزمین‌ها حضور داشته‌اند.

هنر سوزن‌دوزی در نگاه مردمان ترکمن به اندازه‌ای مهم است که در ادبیات شفاهی این قوم نیز راه یافته است. استان‌های خراسان شمالی و گلستان، به ویژه گنبدکاووس، بندر ترکمن، آق‌قلا، کلاله، گمیشان، مراوه‌تپه و روستاهای اطراف آن مهم‌ترین مناطقی هستند که سوزن‌دوزی ترکمن در آن رواج دارد.

ویژگی‌ها و طرح‌های سوزن‌دوزی ترکمن

ترکمن‌دوزی به صورت لایه‌گذاری و دوخت نخ‌های ابریشمی طبیعی یا مصنوعی ظریف روی لباس‌های ترکمن‌ها اجرا می‌شود. در این هنر، دوخت بر اساس نقوشی ذهنی صورت می‌گیرد. سوزن‌دوزی ترکمن امروزه به صورت عمده روی لباس زنان ترکمن دیده می‌شود، ولی در گذشته کاربردهای بسیار بیشتری داشت و در لباس مردان و کودکان ترکمن، رودوزی بقچه‌ها خصوصا بقچه‌هایی که برای جابجایی جهیزیه به کار می‌رفت، سربند، مچ‌بند، کیف لوازم آرایشی، ملحفه، بالش، روتختی، آویزهای دیواری و حتی پرده‌دوزی نیز به صورت گسترده به کار گرفته می‌شد. اخیرا با افزایش توجه به این هنر، سوزن‌دوزی ترکمن به عنوان یک تزئین مدرن برای استفاده در دکوراسیون داخلی منزل جایگاه پیدا کرده است.

سوزن‌دوزی ترکمن دوختی فشرده و بسیار ریز دارد و در ترکمنی «سانجیم» گفته می‌شود. هنرمند سوزن‌دوز، نقوشی هندسی و قرینه را که زاییده ذهن اوست، روی پارچه پیاده می‌کند. علی‌رغم یکسان بودن شیوه کلی سوزن‌دوزی در بین هر کدام از طوایف ترکمن، در جزئیات و طرح‌ها تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد. در این طرح‌ها می‌توان شکل حیوانات، ابزارهای جنگی و تصاویر الهام‌گرفته‌شده از طبیعت اطراف را نیز مشاهده کرد. این طرح‌های زیبا و ساده، علاوه بر جهان‌بینی مردمان ترکمن، از سلحشوری، سخت‌کوشی و دیگر ویژگی‌های اخلاقی آنان حکایت دارد.

سوزن‌دوزی ترکمن معمولا روی پارچه‌های ابریشمی یا پشمی صورت می‌گیرد. اصلی‌ترین ماده اجرای این هنر، نخ‌های ابریشمی یا پنبه‌ای است، ولی امروزه نخ‌های جدید از جنس اکریلیک نیز از سوی هنرمندان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از ابریشم در سوزن‌دوزی از گذشته‌های دور رواج داشته است. این ماده پیش‌تر به روش‌های طبیعی رنگ‌رزی می‌شد ولی امروز استفاده از روش‌ها و مواد طبیعی کمتر مورد توجه است.

رنگ قرمز در میان ترکمن‌ها جایگاهی ویژه دارد و نماد دلاوری و خون‌های ریخته‌شده برای رسیدن به پیروزی و افتخار است. به همین خاطر به صورت سنتی، پارچه زمینه کار قرمزرنگ است، البته رنگ‌های زرشکی، زرد، سفید، نیلی، آبی، نارنجی و سبز که برای دوخت لباس‌های ترکمنی کاربرد دارد، به عنوان زمینه سوزن‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

لباس‌های ترکمنی از نظر دوخت و برش، بسیار ساده هستند، ولی تزئینات مفصلی، عمدتا به صورت سوزن‌دوزی، توسط زنان ترکمن روی آن‌ها اجرا می‌شود، به شکلی که ممکن است رنگ زمینه در بخش‌هایی از لباس، زیر این تزئینات ناپدید شود. این تزئینات در حاشیه لباس، یقه، لبه آستین یا میانه لباس پیاده می‌شود. رنگ‌های روشن و متفاوتی که ممکن است با زمینه کار هارمونی یا تضاد ایجاد کنند، زیبایی سوزن‌دوزی ترکمنی را غیر قابل توصیف کرده‌اند.

ثبت ملی و جهانی هنر سوزن‌دوزی ترکمن

هنر سوزن‌دوزی ترکمن به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته بین‌المللی میراث فرهنگی یونسکو در سال 2022 میلادی (1401 خورشیدی) که در رباط مراکش برگزار شد، به صورت مشترک با کشور ترکمنستان به ثبت رسید. این فن پیش از این نیز به عنوان میراث ناملموس ملی در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) به نام استان گلستان در فهرست آثار ملی ثبت شده بود.