تراش روی شیشه، به ظرافت شیشه و به زیبایی قالی ایرانی!

تراش روی شیشه به عنوان یکی از صنایع دستی ایران شناخته می‌شود که بیشتر از همه شهرها، در اصفهان رواج دارد. امروزه در کشورهایی مثل چین و ایتالیا نیز برخی صنعتگران با الگو گرفتن از ایرانی‌ها، هنر تراش روی شیشه را دنبال کرده‌اند. در این هنر که با نام تراش‌کاری شیشه و بلور هم شناخته می‌شود، برای تزئین ظروف با استفاده از ابزار دستی و ماشینی، نقوشی روی آن‌ها به وجود می‌آید.

ابزار تراش روی شیشه

عمده‌ترین ابزار مورد استفاده در این هنر، دستگاه‌هایی شبیه مته با لبه‌های دو یا سه قسمتی است. از آن جا که ممکن است تراش روی شیشه باعث به وجود آمدن تراشه‌ها و لبه‌های تیز شود، سمباده هم در این هنر دستی کاربرد زیادی دارد و با استفاده از آن، لبه‌های برنده و ناهمواری‌های شیشه ساییده می‌شود. این ابزار علاوه بر تراش روی شیشه، برای ساخت صفحات شیشه‌ای بزرگ نیز کاربرد دارد.

هنر تراش روی شیشه

انواع تراش روی شیشه

احتمالا قدمت هنر تراش روی شیشه به اندازه تاریخ کشف این محصول است. در ساخت شیشه از سنگ‌های سیلیسی که در فوران آتش‌فشان‌ها به وفور وجود دارد، استفاده می‌شود. بر اساس یافته‌های موجود شیشه‌گری در ایران به دوران تمدن عیلامی (3200 تا 2700 پیش از میلاد) بر می‌گردد. در روش‌های جدید تولید شیشه که شکل جدیدتر روش‌های کهن است، ماسه‌های سیلیسی را با سنگ‌آهک و چند ماده دیگر ترکیب می‌کنند و در در داخل کوره حرارت می‌دهند تا به حالت مذاب در آید. سپس این ماده مذاب را داخل قالب خاصی سرد می‌کنند تا ظرفی شیشه‌ای درست شود.

مثل هر هنر دیگر، تراش روی شیشه نیز به مرور زمان تکامل پیدا کرده و انواع مختلفی از آن به وجود آمده است. در این جا برخی از متداول‌ترین و پرطرفدارترین طرح‌های تراش روی شیشه معرفی می‌شود:

تراش روی شیشه با گل‌های رنگی

در ایران برخی شیشه‌ها که برای تزئینات داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به «شیشه کهنه‌کاری‌شده» معروف هستند. این شیشه‌ها پس از مراحلی سخت و طولانی به وجود می‌آیند. کسانی که چنین شیشه‌هایی را تولید می‌کنند، بسیار معدود هستند و رموز کار خود را آشکار نمی‌کنند. با این حال یکی از فنون ایجاد ترک روی شیشه و کهنه‌کاری آن، سرد کردن ناگهانی شیشه‌ای است که در کوره زیر حرارت شدید بوده است. در این روش مواد حرارت‌دیده درون ظرف بزرگی از آب سرد فرو برده می‌شود و بلافاصله به درون کوره باز می‌گردد تا از خرد شدن آن جلوگیری شود. این روش نیازمند مهارت و تجربه‌ای بسیار زیاد است، زیرا در صورتی که کوچک‌ترین تعللی صورت گیرد، شیشه خرد می‌شود. شناخت جنس و ضخامت شیشه و تنظیم دمای کوره و آب و زمان حرارت‌دهی به شیشه برای دستیابی به محصولی مناسب، ضروری است.

یک ظرف و شش لیوان شیشه‌ای تراشکاری‌شده

شیشه‌های کهنه‌کاری‌شده با استفاده از گل‌های طلایی جلوه‌ای چشم‌گیر به خود می‌گیرد. به دلیل هزینه بالای طلاکاری این نوع شیشه‌ها، گاهی از مس هم برای گل‌کاری آن‌ها استفاده می‌شود.

تراش روی شیشه با عناصر طبیعی

در این روش، اشکال و عناصر طبیعی روی شیشه تراش داده می‌شود. استفاده از تصویر طبیعت و جانوران، از جمله تفاوت‌های این سبک با دیگر سبک‌های تراش روی شیشه است.

تراش روی شیشه با نقوش سنتی

در این روش نقوشی مثل گل و بته که از طراحی‌های اصیل ایرانی در تولید صنایع دستی به شمار می‌رود، استفاده می‌شود.

دستگاه تراش روی شیشه

در گذشته ابزارهای دستی برای تراش روی شیشه مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروزه ولی این ابزارها کاربرد خود را از دست داده‌اند و ابزارهای پیشرفته‌تر ماشینی جایگزین آن‌ها شده است. دستگاه‌های جدید به دو صورت ایستاده و متحرک (گردان) طراحی شده است که هر کدام ویژگی‌های خاصی را در محصولات به وجود می‌آورند. دستگاه‌های ایستاده با برخورداری از سرعت بالاتر، کمیت تولید را افزایش می‌دهد، در مقابل دستگاه‌های متحرک با وجود آن که سرعت کمتری دارد، ولی امکان اعمال نقوش ظریف‌تر را فراهم می‌آورد و برای قطعاتی که لبه‌های تیز و ناهموار دارند، بهتر است.

استفاده از تراش روی شیشه برای آینه و کریستال

هنرمندانی که روی تراش ظروف شیشه‌ای مهارت کسب کرده بودند، به تدریج هنر خود را برای تزئین وسایل دیگر به کار بردند. بدین ترتیب تراش روی آینه و کریستال هم در کنار تراش روی شیشه مورد توجه قرار گرفت.