نقاشی پشت آینه، زیباترین نقش‌ها در خدمت معماری ایرانی

نقاشی پشت شیشه یکی از هنرهایی بود که از کشورهای اروپایی وارد ایران شد. این هنر به مرور با سایر هنرهای ایرانی درآمیخت و محصولات و فنونی جدید پدید آورد. «نقاشی پشت آینه» یکی از همین هنرهای جدید است که به عنوان یکی از زیرشاخه‌های نقاشی پشت آینه شناخته می‌شود.

نقاشی پشت آینه، ویژگی‌ها و تاریخچه

تاریخچه نقاشی پشت آینه را باید در هنر نقاشی پشت شیشه جستجو کرد؛ هنری که از دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی)، همزمان با رنسانس هنری اروپا وارد ایران شد. این هنر جدید در اروپا بیشتر به عنوان یکی از آرایه‌های معماری کاربرد داشت، بدین ترتیب در ایران نیز خیلی زود جای خود را به عنوان جزئی از تزئینات ساختمان باز کرد. به تدریج ایرانیان متناسب با سنت هنری خود، نقاشی پشت شیشه را تغییر دادند و آن را با فنون هنری خود هماهنگ کردند. پیوند نقاشی پشت شیشه با آینه‌کاری که در تزئینات داخلی بناهای مجلل ایران کاربرد داشت، نقاشی پشت آینه را در خدمت معماری در آورد.

اوج هنر نقاشی پشت آینه در بناهای دوره‌های افشاریه و زندیه (قرن هجدهم میلادی) قابل مشاهده است. درباره گسترش نقاشی پشت آینه در این دوران نظراتی مطرح است، از جمله این که به دلیل به کار گیری فنون ابتدایی ساخت آینه، سطح آن کاملا صیقلی در نمی‌آمد و دچار اعوجاجاتی می‌شد، از این رو آن را نقاشی می‌کردند تا مشکلات آینه به چشم نیاید.

از نظر تکنیکی، نقاشی پشت آینه تفاوتی با نقاشی پشت آینه ندارد، منتها در نقاشی پشت آینه مواد به کار رفته برای تولید آینه (جیوه، سرنج و ضدزنگ) زدوده شود تا سطح شیشه برای طرح‌اندازی در دسترس قرار بگیرد. بنابراین یک مرحله به کار اضافه و سختی کار دوچندان می‌شود. هنرمند نقاشی پشت آینه باید در کار خود نهایت دقت و ظرافت را به خرج دهد، زیرا اگر حتی یک میلیمتر از طرح اولیه بیرون بزند، آینه صدمه می‌بیند و کل کار خراب می‌شود.

در نقاشی پشت آینه از طرح‌های مختلف هنر ایرانی استفاده می‌شود و در آن تذهیب، شمایل‌نگاری، گل و مرغ و خطاطی قابل مشاهده است. اصلی‌ترین عنصر زیبایی‌شناسی نقاشی پشت آینه، رنگ‌های متنوعی است که در آن استفاده می‌شود. محصولاتی که از نقاشی پشت آینه حاصل می‌شود، باید مکمل طراحی داخلی بنا باشد، از این رو هنرمند متناسب با کلیت فضای داخلی، طرح و رنگ را انتخاب می‌کند. دست هنرمند در طراحی و اجرای نقوش روی آینه، تا حد زیادی باز است و او می‌تواند هر نوع طرحی را پیاده کند. گاهی طرح را به حدی بزرگ انتخاب می‌کنند که سطح صیقلی آینه برای بازتاب‌دادن تصویر، تنها در گوشه‌های کار باقی می‌ماند. چنین طرح‌هایی خصوصا در کارهای اولیه دوره‌های زندیه و افشاریه دیده می‌شود. ویژگی دیگر هنر نقاشی پشت آینه، اختصاصی بودن آن است، به شکلی که هر محصول به سفارش صاحب‌خانه و متناسب با ویژگی‌های خاص منزل به وجود می‌آمد. آینه‌های نقاشی‌شده در دیوارها، ستون‌ها و سقف کار می‌شود و می‌تواند در نقش تابلوی نقاشی ظاهر شود. شاید به همین دلیل است که برخی کارشناسان حس آرامش‌بخش نقاشی پشت آینه در معماری داخلی ایرانی را یادآور می‌شوند و معتقدند به دلیل جنس آینه و انعکاس نور در آن، طرح‌های اجراشده روی آینه تاثیر بیشتری در مخاطب بر جای می‌گذارد.

نقاشی پشت آینه به دلیل کاربرد روزمره آینه در دوره‌ای از تاریخ ایران بسیار گسترش پیدا کرد، با این حال امروز به دلیل آن که در معماری روز، آینه به عنوان یک عنصر تزئینی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، رونق گذشته را از دست داده است. تا چند دهه پیش خطر از میان رفتن نقاشی پشت آینه وجود داشت، ولی با تلاش‌هایی که از سوی نهادهای تخصصی پژوهشی و آموزشی هنری صورت گرفت، این رشته امروز به عنوان یک هنر آکادمیک شناخته می‌شود. همچنین موزه‌ای تخصصی برای حفظ نقاشی پشت شیشه ایجاد شده است.

ابزارهای هنر نقاشی پشت آینه

برداشته شدن لایه‌هایی که در تولید آینه کاربرد دارد، نخستین مرحله نقاشی پشت آینه است. در این مرحله موادی همچون اسید، الکل و استون به کار می‌رود. این کار گاهی به وسیله تراشیدن سطح با اجسام تیز نیز صورت می‌گیرد، ولی این کار ممکن است خطوط زایدی بر سطح ایجاد کند و محصول نهایی را از بین ببرد. در مراحل بعد طرح مورد نظر هنرمند به وجود می‌آید و رنگ‌گذاری و رنگ‌آمیزی انجام می‌شود.