صنایع دستی ایران، نمایشگر ذوق و هنر و تمدن ایرانی

صنایع دستی مجموعه‌ای از هنرها یا صنایعی است که با استفاده از مواد اولیه بومی ساخته می‌شود. معمولا در صنایع دستی، از مواد اولیه‌ای که در همان منطقه وجود دارد، استفاده می‌شود و ذوق هنری و خلاقیت صنعتگر به خوبی در محصول به نمایش در می‌آید. بدین ترتیب می‌توان صنایع دستی هر ملت و هر منطقه را، نمودی از فرهنگ و تمدن آن دانست. بنابراین مطالعه و شناخت صنایع دستی می‌تواند فضایی را که مردم یک سرزمین در آن زندگی کرده‌اند به خوبی به همگان معرفی کند.

تاریخچه صنایع دستی ایران

در ایران مانند تمام مناطق صاحب تمدن جهان، در طول تاریخ انواع مختلفی از صنایع دستی به وجود آمده است. نخستین موارد از صنایع دستی که در ایران یافت شده، به عصری بر می‌گردد که انسان‌ها کشت غلات را آموخته بودند (حدود شش هزار سال پیش). در این دوران استفاده از ظروف سفالی مورد توجه قرار گرفته بود.

شانه چوبی به جا مانده از عصر هخامنشیان

نزدیک 2700 سال پیش، مواد اولیه مورد استفاده در صنایع دستی تحول پیدا کرد و بدین ترتیب، جریان جدیدی در تولید این محصولات به وجود آمد. در این دوران ایرانیان در فلزکاری، ساخت هاون، مجسمه‌سازی و سفال‌گری سرآمد بودند و با ابزار و تجهیزات ابتدایی خود، محصولاتی ظریف و کارآمد می‌ساختند.

دسته‌بندی صنایع دستی ایران

برای شناخت بهتر صنایع دستی ایران، باید به دسته‌بندی آن پرداخت، هر چند این کار با توجه به گستردگی جغرافیایی، تنوع طرح‌ها و ایده‌های مورد استفاده، امکانات گوناگون و کاربردهای محصولات، دشوار است، ولی این دسته‌بندی می‌تواند نمایی کلی از زیست و تمدن ایرانی ارائه دهد. فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران در این رابطه یک دسته‌بندی ارائه کرده که در این جا مورد استفاده قرار می‌گیرد:

1. صنایع دستی بافت و نساجی

گفته می‌شود نخستین صنایع دستی که در ایران به وجود آمده، مربوط به این دسته است. دلیل قدمت این صنایع، نیاز انسان به پوشش بوده است. البته بافته‌هایی نظیر فرش، قالی، گلیم، گبه و زیلو نیز به عنوان محصولات زیر مجموعه صنایع دستی نساجی و بافت به شمار می‌آید.

دستگاه سنتی ابریشم‌بافی در خراسان

گبه‌بافی، ابریشم‌بافی، چادرشب‌بافی، مخمل‌بافی، نواربافی و چفیه‌بافی، از هنرهایی است که در آن از بافت استفاده می‌شود. هر کدام از این صنایع در گوشه‌ای از سرزمین ایران رشد پیدا کرده و تجلی هنر و هویت بخشی از مردم ایران است.

2. رودوزی سنتی

بشر از دیرباز به دنبال زیبایی بوده، از این رو هنرهایی برای تزئین مواد مختلف به وجود آمده است. از آن جا که پارچه یکی از پر کاربردترین مواد مصرفی بشر بوده، برای تزئین پارچه فنون و مهارت‌های مختلفی در طول تاریخ شکل گرفته که در میان صنایع دستی ایران نیز جایگاهی ویژه دارد. رودوزی‌های سنتی جزء متداول‌ترین و گسترده‌ترین هنرهای دستی ایران هستند که سوزن‌دوزی، ملیله‌دوزی، پته‌دوزی و قلاب‌دوزی زیر مجموعه آن به شمار می‌رود. از آن جا که این هنرها بیشتر در منازل کاربرد داشته، زنان بیشترین نقش را در گسترش آن بر عهده داشته‌اند.

پته‌دوزی از صنایع دستی ایران

3. صنایع دستی فلزی

از زمان کشف فلز در دوران باستان، از آن برای تهیه ظروف و ابزار استفاده شد. در ایران نمونه‌هایی از وسایل فلزی که در دوران باستان ساخته شده، کشف شده است. ساخت و تزئین وسایل و ابزار فلزی یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است که در طول تاریخ متناسب با تحولاتی که در شیوه و ابزار کار رخ داده، تکامل پیدا کرده است. دوات‌گری، حکاکی روی فلز، قلم‌زنی، ملیله‌کاری و زرگری از جمله مهم‌ترین صنایع دستی ایران است که با فلز سر و کار دارد.

4. میناکاری

میناکاری هنری بسیار ظریف و به غایت زیباست، در عین حال به عنوان یکی از دشوارترین هنرهای دستی ایران به شمار می‌آید، محصولات آن توسط ماهرترین استادکارها ساخته می‌شود و بسیار نفیس و گران‌بهاست.

میناکاری مرصع یکی از دشوارترین صنایع دستی ایران به شمار می‌رود

مینای خانه‌بندی، مینای مرصع، مینای نقاشی، مینای مشبک و مینای صبی انواع مختلف میناکاری است.

5. سفالگری

از نخستین روزهایی که انسان به فکر ساختن افتاد، خاک و آب را به عنوان عناصری یافت که می‌توانست مورد استفاده قرار دهد. به همین ترتیب سفالگری که خاک و آب عناصر اصلی آن به شمار می‌رود، از دوران باستان رواج داشته است. شیوه ساخت سفال تقریبا از ابتدا تا کنون تفاوت چندانی نکرده است. شاید بتوان تغییر اساسی سفالگری را در استفاده از خاک‌هایی مثل رس به جای خاک‌های معمولی و به کار گیری روش‌های جدیدتر پخت سفال دانست.

سفالگری از صنایع دستی ایران است که از دوران باستان تا امروز رواج داشته است

سفال‌هایی که از دوران باستان به جا مانده، از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران است. در این هنر به طول کلی دو نوع سفال تولید می‌شود: سفال لعابدار و سفال بدون لعاب.

6. آبگینه

شفافیت و شکنندگی شیشه، ذوق هنرمندان ایرانی را از گذشته‌های دور برای ساخت آثار هنری متنوع تحریک کرده است. حاصل کار صنعتگران و هنرمندان ایرانی به وجود آمدن دسته‌ای از صنایع دستی است که شیشه‌گری، تزئین شیشه، تراش روی شیشه، نقاشی روی شیشه مینایی، نقاشی پشت شیشه، آبگزکاری، مات‌کاری و تلفیق شیشه و فلز از زیر مجموعه‌های آن است.

هنر شیشه‌گری یکی از صنایع دستی ایران

7. صنایع دستی چوبی

در کنار خاک، شیشه، فلز و پارچه، چوب هم به دست هنرمندان ایرانی اشکال مختلفی پیدا می‌کند. متناسب با شیوه و نحوه فعالیت هنرمندان صنایع دستی ایران، کار با چوب در خراطی، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری و مشبک‌کاری دسته‌بندی می‌شود.

نمایی از پیکرتراشی روی چوب از صنایع دستی ایران

هنرمندان ایرانی از چوب برای پیکرتراشی، ارسی‌سازی و سوخت روی چوب استفاده می‌کنند.

8. صنایع دستی سنگی

هنرمندان ایرانی در طول تاریخ فنونی ابداع کرده‌اند که به وسیله آن، سنگ بی‌جان را به محصولاتی هنری تبدیل کنند. قدمت این هنر نیز به خاطر ارتباط دیرینه انسان با سنگ، به دوران باستان بر می‌گردد. پس از کشف سنگ‌های براق و تزئینی، صنایع دستی مرتبط با سنگ رشد قابل توجهی داشته‌اند.

فیروزه‌کوبی از جمله صنایع دستی ایران به شمار می‌رود که به وسیله آن محصولاتی چشم‌گیر به دست می‌آید

سنگ‌تراشی، خراطی سنگ، معرق، حکاکی، مشبک، مرصع‌کاری و فیروزه‌کوبی فنون مختلفی است که در صنایع دستی ایران از سنگ استفاده می‌کنند.

9. نگارگری

از آن جا که نگارگری برای تزئین وسایل مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، با بسیاری از دیگر صنایع دستی ایران ارتباط نزدیک دارد.

نگارگری و تذهیب یکی از صنایع دستی ایران است که هنرمندان در آن، با ذوق و قریحه خود به ترکیب رنگ‌ها و ترسیم نقش‌ها می‌پردازند

تذهیب، نگارگری کتاب و مرقعات، طراحی قالی و گلیم، طراحی قلمی، گره‌کشی، ساخت ابزار و ساخت مهر از رشته‌هایی است که نگارگری در آن نقش دارد.

10. چاپ‌های سنتی

این هنر برای چاپ روی کاغذ و پارچه مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی امروزه در معماری نمای مساجد و بنای تاریخی کاربرد دارد. در مسجد شیخ‌ لطف‌الله اصفهان نمونه‌هایی از چاپ‌های سنتی قابل تشخیص است.

چاپ دستی روی پارچه یکی از صنایع دستی ایران

11. پوستین دوزی

این هنر در میان عشایر مرسوم است، زیرا آنان در طبیعت زندگی می‌کنند و برای مقابله با گرمای هوا باید از پوشینه‌های مخصوصی استفاده کنند. پوست بره و گوسفند موارد اولیه این هنر است.

12. نمدمالی

نمد پشم کوبیده‌شده گوسفند و شتر است و از آن به عنوان فرش، زیرانداز و پتو استفاده می‌شود. نمد هم به صورت خام مورد استفاده قرار می‌گیرد و هم تزئینات و رنگ‌آمیزی‌هایی به وسیله دوخت روی آن انجام می‌شود. ساخت نمد بسیار پر زحمت و طاقت‌فرساست.

تزئین نمد

13. حصیربافی

در مناطق جنوبی ایران که درختان خرما در آن رشد می‌کنند، حصیربافی رواج پیدا کرده است. در این هنر از برگ درخت خرما برای بافت ظرف استفاده می‌شود. البته حصیربافی در مناطق شمالی ایران نیز رواج دارد. در این مناطق به جای برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و انواع ترکه‌ها کاربرد دارد.

کپوبافی که در دزفول رواج دارد، یکی از زیرمجموعه‌های حصیربافی به شمار می‌رود

بوریابافی، چیغ‌بافی، بامبوبافی، کپوبافی، ترکه‌بافی، ارغوان‌بافی، مرواربافی و چم‌بافی از انواع مختلف حصیربافی است که در مناطق مختلف ایران رواج دارد.

14. صنایع دستی چرمی

پوست حیوانات، خصوصا پوست گاو و گوسفند مواد اولیه محصولات پرطرفدار صنایع دستی ایران است. هنرمندان ایرانی چرم را برای حکاکی، سراجی، سوخت روی چرم و معرق مورد استفاده قرار می‌دهند.

معرق و سوخت چرم از صنایع دستی ایران

15. رنگ‌سازی سنتی

رنگ‌سازی و رنگرزی نیاز مبرم هنر نساجی و قالیبافی است. از این رو این هنر به عنوان یکی از صنایع دستی ایران در طول تاریخ گسترش پیدا کرده و از مواد مختلفی همچون روناس، انار، پیاز، لارو حشرات و روغن کوهی، رنگ‌هایی دل‌فریب و چشم‌نواز به دست آورده است. به طور کلی رنگ‌سازان ایرانی از چهار منبع استفاده می‌کردند: گیاهان، حیوانات، مواد معدنی و مواد شیمیایی. مرکب‌سازی هم یکی از زیر مجموعه‌های رنگ‌سازی محسوب می‌شود.

کارگاه رنگرزی

رنگ‌سازی مواد اولیه رنگ‌رزی را فراهم می‌آورد. رنگ‌رزان در کارگاه‌های رنگ‌رزی خود الیاف و پارچه‌ها را رنگ‌آمیزی می‌کنند.

16. پوشاک سنتی

در نقاط مختلف کشور، لباس‌هایی سنتی با استفاده از پارچه‌های مختلف تولید می‌شود و به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی هر منطقه به شمار می‌آید. تولید پوشاک سنتی که شامل تن‌پوش‌ها و پاپوش‌های مختلف است، از شاخه‌های صنایع دستی ایران به شمار می‌رود.

پوشاک اقوام مختلف ایران

17. سایر صنایع دستی

در میان صنایع دستی ایران، برخی هنرها گستردگی کمتری دارد. از آن میان می‌توان به صنایع دستی وابسته به کاغذ، صنایع دستی دریایی، صنایع دستی حاصل از تلفیق معماری و صنایع دستی، تجهیزات موسیقی و سازسازی و نقاشی روی استخوان اشاره کرد.