کوفته‌گری، هنری برای زیبایی بخشیدن به فلز بی‌جان

کوفته‌گری از جمله روش‌های تزئین وسایل فلزی است که متناسب با جنس فلز کوبیده‌شده ممکن است به نام‌های مختلف خوانده شود. در این فن هنرمند کاری می‌کند که فلز کوفته‌شده به شکل جزئی از فلز زمینه در آید.

تاریخچه کوفته‌گری
بر اساس نظر کارشناسان، آن چه امروز با عنوان کوفته‌گری می‌شناسیم، شکل تکوین‌یافته هنری است که از دوره هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) به وجود آمده است. در آن دوره برای تهیه مهر و تزئین جنگ‌افزارهایی نظیر شمشیر، سپر یا زره از این فن استفاده می‌کردند. در قرن‌های بعد، کوفته‌گری به حیات خود ادامه داد ولی در دوره سلجوقیان (1037 تا 1194 میلادی)، تحول و گستردگی بیشتری پیدا کرد. پس از استقرار صفویه (قرن شانزدهم میلادی) و به رسمیت شناخته شدن تشیع در ایران، کوفته‌گری برای تزئین علامت‌های عزاداری مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره برای تزئین علامت از پیکره‌های حیوانات نیز استفاده شد تا بیش از گذشته به کوفته‌گری توجه شود. بعدها در حکومت قاجار (قرن نوزدهم میلادی) نیز با گسترش علامت‌سازی، کوفته‌گری جایگاه خود را حفظ کرد. این هنر امروزه نیز در مجسمه‌سازی، تزئین وسایل فلزی و ساخت علامت‌های عزاداری کاربرد دارد.

ویژگی‌های کوفته‌گری و فنون مورد استفاده در آن
هنرمندان کوفته‌گری برای پیاده کردن طرح‌های خود روی سطح کار، ابتدا آن را روی کاغذ رسم می‌کنند. پس از انتقال طرح روی فولاد، برش‌کاری آغاز می‌شود. در مرحله بعد ورق فولادی به کوره منتقل می‌شود تا به خوبی حرارت داده شود و به رنگ سرخ درآید. پس از سرخ شدن فولاد آن را روی سندان چکش‌کاری می‌کنند تا شکل مورد نظر هنرمند به دست آید. در نهایت قسمت‌های مختلف با یکدیگر جوش می‌خورند تا شکل کاملی حاصل شود. فن کوفته‌گری پس از ایجاد حجم مورد نظر آغاز می‌شود و در آن مفتول‌هایی از جنس طلا، نقره، برنج یا مس را بر سطح کار می‌کوبند تا آرایه‌هایی بر آن ایجاد شود. پیش از کوبیدن مفتول‌ها، سطح کار را با چکش‌های نوک‌تیز مخصوص خراش می‌دهند تا جای مفتول‌ها باز شود. گاهی هنرمند کوفته‌گر به سطح کار ضرباتی وارد می‌کند تا شکلْ عمق بیشتری پیدا کند.
ممکن است حجمی که کوفته‌گری روی آن اجرا می‌شود حجیم و بزرگ باشد (مانند یک مجسمه) یا بسیار ظریف و کوچک (مانند تسبیح یا دسته چاقو). یشم‌کوبی مرحله دیگری است که در صورت لزوم در کوفته‌گری انجام می‌شود. در این مرحله یشم را روی مفتول‌های می‌کشند تا درون شیارها فرو روند و تثبیت پیدا کنند. گاهی به جای یشم از سنگ عقیق نیز استفاده می‌شود. در نهایت سطح کار را پرداخت می‌کنند تا جلوه آن زیباتر و کثیفی‌هایی که از مراحل پیشین باقی مانده، زدوده شود. در پرداخت سطح کار، از آب، اسید و مواد شوینده بهره می‌برند. در این مرحله از شعله آتش نیز استفاده می‌کنند، زیرا حرارت علاوه بر استحکام بخشیدن به لایه رویی، آن را براق‌تر می‌کند.
متناسب با فلز به کار رفته در کوفته‌گری، ممکن است ان را «طلاکوبی»، «نقره‌کوبی» یا «برنج‌کوبی» نیز بنامند. البته این موارد با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند، برای مثال کوبیدن نقره یا طلا به دلیل نازکی و نرمی مفتول‌های آن باید با دقت و ظرافتی بیشتر صورت گیرد. همین موضوع سبب شده چکش‌های مورد استفاده در آن متفاوت باشد.
در حال حاضر تهران، اصفهان و مشهد کانون‌های اصلی نقره‌کوبی در ایران به شمار می‌روند. این فن امروزه به جز مجسمه‌سازی، برای تزئین علم‌های محرم و برخی ظروف به کار گرفته می‌شود. پیوند خوردن کوفته‌گری با عزاداری‌های محرم که یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین مناسک مذهبی ایرانیان به شمار می‌رود، یکی از مهم‌ترین عواملی است که این فن را در طول تاریخ سرزنده و پویا نگه داشته است.
طرح‌هایی که در این فن برای تزئین سطوح مورد استفاده قرار می‌گیرد، شامل اسلیمی و ترنج است. استفاده از همین طرح‌ها بیانگر حفظ اصالت هنر کوفته‌گری در ایران است. تفاوت رنگ زمینه با فلز کوبیده‌شده یکی از عناصر زیبایی کوفته‌گری است، به شکلی که معمولا سطح کار به رنگ تیره و فلز کوبیده شده به رنگ روشن‌تر است.