فیروزه نیشابور، تاریخچه، ویژگی‌ها و کاربردهای عمده

گوهری گران‌بها و کمیاب که یک کانی از رده فسفات‌ها به شمار می‌رود و به رنگ‌های آبی روشن تا سبز در طبیعت یافت می‌شود. گفته می‌شود انسان از دوران باستان، به خاطر رنگ‌های خاص فیروزه به آن علاقه داشته و در زیورآلات خود به کار برده است. شواهدی از فیروزه در ایران، مصر، چین و تمدن آزتک‌ها دیده شده که نشان می‌دهد این کانی زیبا، یکی از قدیمی‌ترین جواهرآلات مورد استفاده انسان بوده است. در ایران استفاده از فیروزه حداقل به دو هزار سال پیش باز می‌گردد. این کانی نه تنها در جواهرات ایرانیان، بلکه در معماری و ساخت برخی ظروف نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله مناطقی که فیروزه‌ای بسیار مرغوب از آن به دست می‌آید، نیشابور در شمال شرقی ایران است. استخراج فیروزه در نیشابور پیشه‌ای بسیار کهن است، به طوری که قدمت آن را به بیش از دو هزار سال پیش نسبت داده‌اند. در این میان برخی معادن این شهر، گذشته از ارزش کانی‌های موجود در خود، صاحب پیشینه‌ای تاریخی شده‌اند و بدین ترتیب نامی برای خود دست و پا کرده‌اند. «معدن فیروزه نیشابور» از جمله قدیمی‌ترین معادن ایران است که هنوز هم پس از قرن‌ها محلی برای استخراج این کانی به شمار می‌آید.

تاریخچه و ویژگی‌های فیروزه نیشابور
برخی نقل‌ها پیشینه معدن فیروزه نیشابور را به هفت هزار سال پیش می‌رساند. بر این اساس در آن دوران، مردمان ساکن این منطقه با ابزارهای اولیه، فیروزه را از سطوح زمین جمع می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند. به تدریج با پیشرفت مهارت و ابزار انسان، حفر تونل و شناخت رگه‌های حاوی این کانی میسر شد و معدن شکلی پیچیده‌تر به خود گرفت. گفته می‌شود نخستین باری که در معدن فیروزه نیشابور برای شکافتن زمین از باروت استفاده شد، اوایل قرن هجدهم میلادی (قرن یازدهم خورشیدی) بود. استفاده از باروت با وجود افزایش سرعت استخراج، موجب خرد شدن سنگ‌های به دست آمده شد و قیمت فیروزه را تا حد زیادی کاهش داد. کار استخراج فیروزه از معدن نیشابور در طول قرن‌ها با افت و خیزهایی مواجه بود، ولی تقریبا در تمام اسناد باقیمانده از دوره‌های مختلف که از فیروزه نیشابور سخنی به میان آورده‌اند، می‌توان اذعان نویسندگان به کیفیت این محصول را ملاحظه کرد.

جغرافیا و ویژگی‌های معدن فیروزه نیشابور
این معدن در 56 کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور قرار دارد و طبق برآوردها، حدود 9 هزار تن سنگ فیروزه را در خود ذخیره کرده است. روستای «معدن‌علیا» نزدیک‌ترین سکونت‌گاه انسانی به این معدن به شمار می‌رود. ارتفاع معدن از سطح زمین به 2012 متر می‌رسد.  معدن در کمربندی آتشفشانی واقع شده است که در جنوب منطقه قوچان قرار دارد. این منطقه دارای واحدهای سنگی شامل گدازه و پیروکلاستیک‌های آندزیتی- داسیتی با سن‌ائوسن است که توده‌های نفوذی نیمه‌عمیق با ترکیب دیوریت پورفیری تا سینیت پورفیری در آن نفوذ کرده‌اند. وجود کنده‌کاری‌های قدیمی متعدد در منطقه‌ای وسیع و سه تونل بهره‌برداری از معدن که در چندین طبقه تا عمق 100 متری حفر شده‌اند و طول بزرگ‌ترین آن‌ها به سه کیلومتر می‌رسد، نشان می‌دهد این معدن قدمتی بسیار زیاد دارد. از هر تن فیروزه خام این معدن می‌توان هشت تا 10 کیلوگرم سنگ فیروزه خام به دست آورد.

انواع فیروزه نیشابور
از گذشته‌های دور فیروزه نیشابور را در انواعی تقسیم‌بندی کرده‌اند که یکی از معروف‌ترین آن‌ها به این شرح است:
•    ابواسحاقی که با رنگ شفاف و باطراوت خود، بهترین و معروف‌ترین نوع فیروزه است؛
•    ازهری که مشابه ابواسحاقی است ولی در کیفیت کمی از آن پایین‌تر است؛
•    سلیمانی با رنگ شیری؛
•    زرهونی با نقطه‌های زردرنگی که از طراوت آن می‌کاهد؛
•    خاکی که رنگ لاجوردی دارد؛
•    عبدالمجیدی یا کفتاری که سطحی صاف و اندازه‌ای درشت‌تر دارد؛
•    عندلیبی که در میان فیروزه‌های نیشابور از کیفیت پایین‌تری برخوردار است.
در حال حاضر فیروزه نیشابور را در دو دسته کلی «خاکی» و «سنگی» تقسیم می‌کنند که کیفیت خاکی از دیگری بیشتر است. دسته‌بندی‌های دیگری نیز برای این محصول وجود دارد.

کاربرد فیروزه نیشابور در صنایع دستی
یکی از مهم‌ترین کاربردهای امروزی فیروزه نیشابور در ساخت جواهرات است، به این شکل که پس از تراش و آماده‌سازی سنگ آن را در رکابی از نقره یا طلا قرار می‌دهند و به عنوان انگشتر استفاده می‌کنند. علاوه بر این از فیروزه نیشابور در تولید گردنبند، دستبند، گوشواره و دیگر زیورآلات نیز استفاده می‌شود. یکی دیگر از هنرهای مبتنی بر فیروزه نیشابور، «فیروزه‌کوبی» است که در آن قطعات کوچک فیروزه را به شکل موزائیکی بر سطح ظروف، زیورآلات و اشیای تزئینی که عمدتا از جنس برنج یا مس هستند می‌نشانند. در این هنر هر چه سطح ظرف از قطعات بیشتری پوشیده باشد، ارزش محصول بالاتر می‌‌رود.