نسخه‌پردازی، فن کهن زیباسازی کتاب در ایران

در گذشته‌های دور که صنعت چاپ وجود نداشت، نسخه‌برداری مهم‌ترین شیوه تکثیر کتاب و انتقال مفاهیم علمی بود، صنعتی که ایرانیان آن را به یک هنر تبدیل کردند و نسخه‌پردازی را از آن به وجود آوردند.

نسخه‌پردازی در ایران

نسخه‌پردازی در زمان ساسانیان، توسط مانوی‌ها، مسیحیان و یهودیان در ایران گسترش یافت. مانوی‌ها در آن زمان پیشتاز هنر نسخه‌پردازی بودند. برخی کتاب‌ها که در حدود قرن هشتم و نهم هجری توسط آنان صحافی شده، در ترکستان چین پیدا شده است.

پس از اختراع کاغذ توسط چینی‌ها، این اختراع در سال 740 میلادی به سمرقند وارد شد و گسترش یافت. به تدریج استفاده از کاغذ در سرزمین‌های اسلامی به اندازه‌ای رواج پیدا کرد که در قرن دهم هجری، این محصول در بغداد به میزان انبوه تولید می‌شد. هم‌زمان فنون تولید کاغذ که در آن از مواد معدنی بومی استفاده می‌شد، در ایران پیشرفت کرد.

نسخه‌پردازی چگونه انجام می‌شد؟

نسخه‌پردازی به این شکل بود که متن یک کتاب ابتدا به وسیله دست نوشته و سپس صفحات آن به شیوه‌های مختلف تزئین می‌شد. در نهایت هم صفحات کتاب صحافی می‌شد و در یک جلد محکم قرار می‌گرفت.

هر کتاب با شمسه‌هایی تزئین می‌شد که هنر تذهیب در آن به کار رفته بود. این کار علاوه بر زیبایی، امکان معرفی حامی یا صاحب کتاب را فراهم می‌کرد.

در نسخه‌پردازی از چه موادی استفاده می‌شد؟

در نسخه‌پردازی از رنگ‌های مختلف گیاهی و معدنی استفاده می‌شد. مینیوم (خاک سرخ)، شنگرف، اخرای زرد، زرنیخ زرد، سفید گچی، سفیداب سرب، آبی زنگاری (زنگار مس)، گرد مرمر سبز، گرد لاجورد و لاجورد که از دیگر مواد گران‌قیمت‌تر بود، از جمله مواد اولیه برای تهیه رنگ به شمار می‌رفت. این رنگدانه‌ها با بعضی حلال‌های طبیعی ترکیب می‌شد و هنرمند نسخه‌پرداز، آن را با قلمی که از موی گربه یا سمور ساخته شده بود، برای نقاشی مورد استفاده قرار می‌داد.

برای تهیه جلد، از پوست بز (قسمت بیرونی) و پوست گوسفند (قسمت داخلی) استفاده می‌کردند. ممکن بود گاهی چرم مورد استفاده در جلد کتاب، برای نمایش نگاره‌ها برش بخورد.

کاربرد نسخه‌پردازی چه بود؟

برخی مجلدها در قطعی بسیار بزرگ، به دستور پادشاهان یا مقامات حکومتی ساخته می‌شد. در گذشته کارگاه‌هایی برای نسخه‌پردازی وجود داشت و خرید و فروش کتاب‌های نسخه‌پردازی‌شده بسیار رایج بود و کاتبان افرادی مورد احترام بودند.

گسترش نسخه‌پردازی در ایران

تاریخ دقیق آغاز نسخه‌پردازی در ایران مشخص نیست، ولی برخی محققان معتقدند نسخه‌های خطی عهد ساسانیان که در شهر استخر کشف شده، نشان می‌دهد این هنر در دوره ساسانی ریشه دارد.

پس از اسلام، نسخه‌پردازی در ایران گسترش پیدا کرده و برخی نسخه‌های ساخته‌شده توسط هنرمندان ایرانی قرن‌های دهم و یازدهم میلادی، در کتابخانه مشهور چستر بیتی (Chester Beatty) دوبلین نگهداری می‌‌شود. یک جلد قرآن که با یک ردیف از شاخ‌های دو تایی بز کوهی تزئین شده نیز در استانبول نگه‌داری می‌شود. این کتاب در سال 972 میلادی ساخته شده و پس‌زمینه آن طرحی با شطرنجی‌های الماس‌شکل است که یک گل رز در محل تقاطع خانه‌های شطرنجی رسم شده است. یک جلد قرآن دیگر نیز وجود دارد که در طرحی مشابه، یک چلیپا در محل‌های تقاطع طراحی شده است و طرح‌های پازیریک (متعلق به دوران هخامنشیان) را یادآوری می‌کند.

کتاب‌سازی در دوره‌های مختلف چه تقاوت‌هایی به خود دیده‌ است؟

در دوره ایلخانی (قرن 13 و 14 میلادی) در بخش‌های مختلف کتاب، طرح‌های زاویه‌دار، طرح‌های ستاره‌دار و نقش‌های چلیپایی و بادامی‌شکل به کار می‌رفت. برای جلد نیز از طرح نخل یا لبه‌برگردان استفاده می‌شد. آستر و بدرقه‌ها نیز با نقش‌های اسلیمی مهرشده طراحی می‌شد. معمولا طلا به صورت پودری روی کتاب پخش می‌شد یا به عنوان ماده خام برای تزئین جذاب‌تر صفحات، حاشیه‌ها، شمسه‌ها انگاره‌ها، جلد یا لبه‌برگردان‌ها کاربرد داشت.

از ابتدای قرن چهاردهم میلادی، با ورود پارچه‌های نقش‌دار از شرق، هنر و صنایع دستی ایران نیز تحت تاثیر نقش‌های چینی قرار گرفت. استفاده از حلقه ابرهای چینی به دوران تیموری (قرن 14 تا 16 میلادی) نسبت داده شده است. در این دوره مهرکوبی انگاره‌های مختلف در میان کتاب‌سازان شیرازی محبوب شد. ترکیب سبک‌ها و مضامین چینی با سبک صحافی ایلخانان که در بغداد آغاز شد، تنوع رنگ و نقش در کتاب‌پردازی را بالا برد و به عنوان سبک جلایری معروف شد.

بعدها در یزد نیز سبکی تقلیدی مورد استفاده قرار گرفت که در آن یک طراحی متعادل انتخاب و طرح برخی حیوانات مهرکوبی می‌شد. هنرمندان تبریزی و هراتی نیز در همکاری با یکدیگر، طرح‌هایی جدید به وجود آوردند که در آن اسلیمی‌ به وفور به چشم می‌خورد. در مکتب تبریز رنگ‌ها قوی‌تر و تیره‌تر بودند و آبی، طلایی، سیاه، سفید، سبز و قهوه‌ای به وفور استفاده می‌شد.

استفاده از شکل بدن انسان در طراحی جلد یک دیوان شعر که نخستین بار بعد از ورود اسلام به ایران، در نیمه اول قرن پانزدهم توسط یک شاعر زن به نام جهان‌خاتون صورت گرفت، کتاب‌پردازی را وارد مرحله جدیدی کرد. در این طراحی یک مرد تاج‌دار زانو زده بود و با زنی صحبت می‌کرد. پیکره‌های انسانی تزئین‌شده با طلا و نقره که از تزئینات سبک چینی بهره نمی‌برد، شیوه جدیدی برای کتاب‌پردازی به وجود آورد که به آن سبک مظفری می‌گویند. سبک مظفری در غرب ایران و احتمالا در همدان رواج پیدا کرده است. در انتهای دوره تیموری استفاده از انگاره تزئینی سیمرغ روی جلد کتاب‌ها مشاهده شده است.

در عصر صفویه (ابتدای قرن شانزدهم تا اواسط قرن هجدهم) سبک جدیدی رواج پیدا کرد که در آن تصویرها به صورت کامل با مهرهایی بزرگ ضرب می‌شد. معمولا مضامین بسیار ریز بود و برخی جزئیات، بعدا در طرح اصلی نقاشی می‌شد. در این شیوه چارچوب‌ها به وسیله صدف یا فلز خاتم‌کاری می‌شد یا با طلاکاری به وجود می‌آمد. سلیقه‌ ایرانی‌ها در این دوره، کتاب‌پردازی را به استفاده از تزئینات رنگارنگ در جلدها، لبه برگردان‌ها، آسترها و بدرقه‌ها سوق داد. بدین ترتیب کاغذهای طلاکاری ظریفی که در آن طرح‌های گل و گیاه روی زمینه‌هایی آبی، قرمز، سبز، نارنجی و سیاه نصب می‌شد و شبیه ملیله‌دوزی بود، رواج پیدا کرد.

برخی نسخه‌های خطی سلطنتی این دوره که در تبریز تذهیب شده، تاثیر سبک هرات را به وضوح به نمایش می‌گذارد. معمولا اغراق در تزئینات به اندازه‌ای بود که فضا برای اتمام کار، کم می‌آمد! جلا و برخی انواع رزین در تبریز آن دوره برای نقاشی زیر لاکی مورد استفاده قرار می‌گرفت و زمینه‌ها به رنگ طلایی، قرمز و سبز طراحی می‌شد.

در دوره صفویه تصویر پادشاهی که در باغی روی تخت نشسته و فرشتگان بالای سر او پرواز می‌کنند و درباریان مشغول پذیرایی از او هستند، به وفور در آثار نسخه‌پردازی دیده می‌شود.

تاثیر اروپا بر نسخه‌پردازی ایرانی

پس از قرن هجدهم، طرح‌های تذهیبی وضوح خود را از دست داد و فراوانی جزئیات، بر مضمون اصلی سایه انداخت. در اواخر قرن هجدهم میلادی، طرح‌های اروپایی بر نسخه‌پردازی ایرانی اثر گذاشت، به طوری که برخی نقوش، مانند آرایه برگ کنگری تزئینی که از سبک قرنتی معماری یونان باستان سرچشمه می‌گیرد، در نسخه‌های ایجادشده در این دوره دیده می‌شود.

عناصر اصلی جلد مانند حاشیه، لچک‌های چهارگوش، ترنج و سر ترنج‌های بالایی و پایینی از گذشته بر جای مانده بود، ولی ترکیب‌بندی ستر و بدرقه‌ها با تناسب‌های جدید و دم‌گیر‌هایی که چندان محکم کارسازی نشده بود، از تاثیر اروپا بر نسخه‌پردازی ایرانی پرده بر می‌داشت.

تاثیر ارتباط با اروپا در دوران زندیه (اواخر قرن هفدهم) خودنمایی کرد و تا دوره قاجار (قرن هجدهم و نوزدهم میلادی) ادامه یافت. در دوره قاجار نقاشی لاک الکل صحنه‌های درباری و رزمی که به سبک واقع‌گرایانه صورت می‌گرفت، به نسخه‌پردازی‌ها راه یافت. البته در این دوره سبک‌های چینی نیز فراموش نشده بود و جلدهای مزین به نقاشی‌های زیرلاکی با رنگ‌هایی که به سبک اروپایی روی زمینه رنگارنگ پیاده می‌شد، مورد پسند عموم مردم بود.

با ظهور صنعت چاپ در قرن بیستم، هنر نسخه‌پردازی ایرانی منسوخ شد، هر چند در حال حاضر نیز در برخی نقاط ایران، برخی هنرمندان آن را به عنوان یکی از جنبه‌های فرهنگ ایران زنده نگه داشته‌اند.