پوش‌دوزی، هنری که با عزاداری‌های محرم یزد گره خورده است

پیش از شروع محرم، یزدی‌ها دست به کار آذین‌بندی حسینیه‌ها و تکایا و آماده‌سازی این اماکن برای برگزاری مراسم عزاداری می‌شوند. پوش‌دوزی و فرایند نصب پوش که پوش‌بالاکنی گفته می‌شود، از جمله فعالیت‌هایی است که پیش از محرم در یزد رونق می‌گیرد.

پوش‌دوزی چیست؟
نفوذ فرهنگ شیعی در میان مردم یزد به گونه‌ای است که آن‌ها در هر کوی و برزن، حتی در خانه‌های خود به برپایی مجالس روضه و عزاداری سیدالشهدا می‌پردازند. معمولا هنگام برپایی چنین مجالسی، محل برگزاری مراسم را با پرچم یا پوش‌های منقش به اشعار و نقوش مذهبی می‌آرایند. پوش یک پوشش بزرگ است که برای ایجاد سرپناه موقت به کار گرفته می‌شود و پوش‌دوزی فن و هنر دوخت این پوشش به شمار می‌آید. هر چند پوش یک پوشش عمومی است ولی در یزد از آن بیشتر برای ایجاد سقف موقت روی حیاط‌ها یا مکان‌های روباز در زمان برگزاری عزاداری‌های محرم و صفر استفاده می‌کنند. معمولا چند روز پیش از شروع محرم پوش روی محوطه گسترانده و یکی دو روز پس از پایان مراسم عزاداری جمع می‌شود. دیگر استفاده‌های پوش برای برپایی خیمه‌های صحرایی، خیمه‌های آتش‌سوزی و ایجاد پوشش و سایه‌بان برای اماکن و مغازه‌هاست. خیمه‌های صحرایی معمولا به شکل مخروطی دوخته می‌شوند و قطر کف و ارتفاع آن‌ها حداکثر به پنج متر می‌رسد. چنین محصولاتی عمدتا در برپایی موکب‌ها در محل‌های پر رفت و آمد برای پذیرایی از عزاداران کاربرد دارد. خیمه آتش‌سوزی نیز در تعزیه و برای اجرای نمایش سوختن خیمه‌های امام حسین به کار می‌رود. اغلب اوقات خیمه آتش‌سوزی را با پارچه معمولی می‌دوزند. «پوش‌های مغازه‌ای» در ابعاد کوچک دوخته می‌شود. از آن جا که باید این نوع پوش‌ها هر روز متناسب با زاویه تابش خورشید برچیده یا پهن شود، آن را روی یک اسکلت فلزی سبک پیاده می‌کنند تا امکان تنظیم یا جمع کردن سریع و آسان آن فراهم شود.
از آن جا که اماکن برگزاری عزاداری امام حسین ابعاد و پلان‌هایی متفاوت دارند، دوخت پوش نیز با شرایط متفاوت منطبق می‌شود. بدین ترتیب گاهی پوش‌ها یک‌تکه و گاهی چند تکه هستند. پوش‌های چند تکه را پس از آن که برای پهن کردن به بالای دیوار یا پشت بام می‌برند، با طناب به هم متصل می‌کنند. این کار بسیار دقیق است و حوصله و تجربه زیادی می‌طلبد. ضمن این که دوختن پوش‌های بزرگ باید با همکاری چند نفر در کارگاه‌هایی که دارای ابعاد مناسب هستند انجام گیرد و نهایت دقت در آن به کار گرفته شود، زیرا یک خطای جزئی ممکن است جفت شدن تکه‌های مختلف را دشوار کند.

مراحل پوش‌دوزی
نخستین مرحله در پوش‌دوزی اندازه‌گیری ابعاد محلی است که پوش روی آن نصب می‌شود. پس از آن پارچه را برش می‌زنند و سوراخ‌هایی در لبه‌ها برای بستن پارچه به وجود می‌آورند. پوش‌های بزرگ چند سولاخ به عنوان هواکش نیز در خود دارند... در مرحله بعد عملیات نوارکشی انجام می‌شود. این کار بسیار ضروری است و به استحکام پوش کمک می‌کند. نوارها ضخامتی قابل توجه و عرضی نزدیک 10 سانتی‌متر دارند و به صورت شبکه‌ای بر پوش دوخته می‌شوند. در واپسین مرحله نیز نقوش و تزئیناتی بر پوش دوخته می‌شود. این نقوش گاهی به سفارش مشتری انتخاب می‌شود. نقش سرو که در طراحی سنتی ایرانی به شکلی پررنگ جا باز کرده یکی از نقوش پر طرفدار در پوش‌دوزی است. همچنین نقش شیر، آهو، ملائکه و اشعار محتشم کاشانی (شاعر مرثیه‌سرای قرن شانزدهم میلادی در ایران) از جمله تزئینات پرکاربرد در پوش‌دوزی است که هر کدام معنای نمادین خاصی دارد. اشعار محتشم را معمولا با طرح ترنج و به صورت تکرار در حاشیه پایین پوش می‌دوزند.
برای پوش‌های بزرگ در میانه محوطه یک عمود آهنی بلند برافراشته می‌کنند و یک طرف پوش را به آن می‌بندند. سپس چند گروه به صورت همزمان تکه‌های مختلف پوش را به میخ‌های محکمی که از قبل روی دیوار یا پشت‌بام کوبیده شده است، گره می‌زنند. پوش خصوصا در روزهای گرم سال از تابش آفتاب بر مردم عزادار جلوگیری می‌کند. به خاطر شیوه خاص بافت این پوشش و جنس آن، امکان جابجایی هوا در میان بافت پوش وجود دارد و هوای محوطه زیرین آن حتی در گرم‌ترین روزهای سال مطبوع باقی می‌ماند.

ثبت ملی هنر پوش‌دوزی
بر اساس آن چه کهنسالان یزدی بیان کرده‌اند پوش‌دوزی، حرفه‌ای با پیشینه‌ای مربوط به دوره قاجار (قرن نوزدهم) است. پیوند نزدیک این هنر با عزاداری‌های محرم یزد که یکی از اصیل‌ترین جلوه‌های فرهنگی این شهر شمرده می‌شود، موجب شد پرونده این هنر در سال 2022 میلادی (1401 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت برسد.