چاروق، تنها پای‌پوشی که زنانه مردانه ندارد!

«چاروق» از جمله پای‌پوش‌های قدیمی ایرانیان است که در طراحی و دوخت آن، علاوه بر استحکام و راحتی، به تناسبش با اجزای مختلف لباس هم توجه شده است. از این رو این پای‌پوش زمانی که همراه با لباس‌های سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، یک هارمونی چشم‌نواز به وجود می‌آورد.

چاروق چیست؟

چاروق یک پای‌پوش قدیمی است و از گذشته‌های دور مورد استفاده قرار می‌گیرد. کارشناسان قدمت فن تولید چاروق در ایران را به دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) منسوب می‌کنند، اما اوج آن را دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) می‌دانند. از نظر لغوی، احتمالا چاروق یک کلمه ترکی باشد، با این حال این محصول از خراسان شمالی تا زنجان مورد استفاده مردم ایران بوده است. این پای‌پوش در هر فرهنگ و جغرافیا، شکل ویژه‌ای به خود گرفته، به طوری که امروزه علی‌رغم آن که کمتر از گذشته کاربرد دارد، انواع مختلفی از آن در دسترس است. در حال حاضر در قوچان خراسان رضوی، بجنورد خراسان شمالی و زنجان هنرمندانی به تولید چاروق مشغولند.

فراگیری چاروق در روزگار گذشته به حدی بوده که می‌توان رد پای آن را در آثار ادبی ایران نیز پیدا کرد. در داستان موسی و شبان، یکی از معروف‌ترین داستان‌های مثنوی معنوی مولانا، شاعر پرآوازه ایرانی، از چاروق نام برده شده است.

کاربردهای چاروق

با توجه به دوام و راحتی چاروق، روستاییان و دهقانان بیشتر از دیگران از آن استفاده می‌کردند. این پای‌پوش در شکل سنتی خود، بندها و تسمه‌هایی بلند دارد که به دور ساق پا پیچیده می‌شود، از این رو علاوه بر محافظت از کف و روی پا، ساق و پشت ساق را نیز در برابر سرما و ضربه مصون می‌دارد و حتی از اثر نیش مارها و گزندگانی که ممکن است در حین عبور از علفزارها پای چوپان یا کشاورز را بگزند، می‌کاهد.

با وجود کاربرد وسیع چاروق در گذشته، امروزه این پای‌پوش بیشتر جنبه‌ای تزئینی به خود گرفته است و اغلب از سوی زنان و دختران به عنوان کفش روفرشی استفاده می‌شود.

چاروق‌هایی که از حدود یک قرن پیش تا امروز ساخته می‌شوند، بر خلاف چاروق‌های قدیمی‌تر، پاشنه دارند و پشت آن‌ها بسته نیست. این نوع چاروق‌ها بیشتر در زنجان تولید می‌شوند، ولی چاروق‌های شمال خراسان اصالت و کاربرد گذشته خود را حفظ کرده‌اند. چاروق‌های زنجان در انواع «توری»، «پرده‌بند» و «تمام‌چرم» عرضه می‌شوند.

ویژگی‌های چاروق سنتی

شیوه ساخت چاروق به کفش شباهت دارد و ابزار مورد استفاده در آن، تقریبا همان ابزار کفاشی است. چاروق را از چرم دباغی‌شده گاو درست می‌کنند. رودوزی‌ و تزئینات، نقش‌اندازی‌ و سگک‌هایی که در چاروق سنتی استفاده می‌شود، تفاوت آن با کفش‌های معمولی را رقم می‌زند. دهانه چاروق معمولا با نخ دولا به صورت دندان‌موشی و سرتاسر آن به صورت بخیه‌هایی با نخ‌های رنگی دوخته می‌شود. در پشت چاروق نیز از کوک‌های موازی استفاده می‌کنند. این کوک‌ها اغلب با نخ‌های پنبه‌ای سفید کار می‌شود. برخی هنرمندان چاروق‌دوز در پشت آن، با نخ‌های صورتی و طلایی گلی شش‌پر می‌دوزند که به نوعی، امضای آن‌ها نیز محسوب می‌شود. نوک چاروق نیز تزئیناتی دارد که با نخ‌های رنگی گره‌خورده به وجود می‌آید و به آن «منگوله» می‌گویند. نصب سگک‌هایی چرمی که هنرمند آن را می‌سازد و در دو طرف چاروق می‌دوزد، آخرین مرحله دوخت این پای‌پوش را تشکیل می‌دهد. کفی چاروق به صورت سنتی از چرم گاومیش یا چرم ساغری ساخته می‌شود. این نوع چرم استحکام بیشتری دارد. شیوه دوخت و مواد به کاررفته در چاروق موجب می‌شود این پای‌پوش در زمستان گرم و در تابستان خنک باشد.

بین چاروق‌های زنانه و مردانه از نظر نوع دوخت و ظاهر تفاوتی وجود ندارد. از این نظر چاروق پای‌پوشی منحصر به فرد به شمار می‌رود. همچنین لنگه‌های راست و چپ نیز از هم متمایز نیستند، این ویژگی به افراد اجازه می‌دهد هر چند وقت یک بار چاروق پای راست و چپ را با هم عوض کنند تا عمر آن‌ها بیشتر شود. چاروق‌های سنتی شمال خراسان با چرم یک‌تکه دوخته می‌شوند و با رنگ قرمز زیبای خود شهرت دارند. این نوع چاروق‌ها با نوکی بالاآمده تولید می‌شوند که آن را به قایقی کوچک شبیه می‌کند!

نشان‌های ملی چاروق

چاروق در سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) با نام استان خراسان شمالی (به شماره 66) و زنجان (به شماره 151) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین مهارت چاروق‌دوزی مهاباد در استان آذربایجان غربی با عنوان «مهارت دوخت کاله سنتی شمامه‌بندی» در سال 2024 میلادی و «چاروق‌دوزی» اردبیل در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) در این فهرست درج شد. از آن جا که چاروق بخشی از لباس سنتی برخی اقوام ایرانی محسوب می‌شود، ذیل ثبت این لباس‌ها نیز در فهرست میراث فرهنگی آمده است؛ برای مثال چاروق به عنوان پای‌پوش مردان قزلباش، ذیل ثبت پوشاک سنتی این قوم، در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شد.