رفوگری سنتی پارچه در ایران، هنری دقیق و ضروری

رفوگری سنتی پارچه، فنی برای ترمیم پارچه با ایجاد تار و پودهای جایگزین است که ترجیحا با استفاده از نخ تار و پود خود پارچه و مطابق با بافت آن صورت می‌گیرد تا پس از پایان عملیات رفو، محل ترمیم قابل تشخیص نباشد. از حدود 100 سال پیش با پیشرفت فن پارچه‌بافی و وفور این محصول در جوامع مختلف، امکان جایگزینی پارچه‌های آسیب‌دیده با پارچه‌های نو به راحتی فراهم شد. بدین ترتیب رفوگری پارچه اهمیت خود را از دست داد و مورد بی‌توجهی قرار گرفت. علی‌رغم این شرایط، فعالیت‌ها برای مدون کردن این حرفه ارزشمند، از چند سال پیش در ایران آغاز شده و به ثبت ملی این هنر انجامیده است.

پیشینه رفوگری سنتی پارچه در ایران

هنر رفوگری سنتی پارچه در ایران قدمتی بسیار زیاد دارد، به طوری که برخی کارشناسان پیشینه آن را به بیش از هزار سال می‌رسانند. به نظر می‌رسد همزمان با دستیابی انسان به فن تولید پارچه، هنر رفوگری نیز حیات خود را آغاز کرده باشد. در صورت صحت این گزاره، رفوگری پارچه در هزاره‌های پیش از میلاد سابقه داشته است. البته ویژگی‌های موادی که پارچه با آن بافته می‌شود، امکان ماندگاری پارچه در زمان‌های طولانی به اندازه چند قرن را از بین می‌برد. از این رو از گذشته‌های دور، تعداد کمی پارچه به دست ما رسیده که آن‌ها هم در برخی موزه‌های خاص جهان نگهداری می‌شوند و مطالعه آن‌ها از دسترس همگان خارج است. بدین ترتیب یافتن نمونه‌های تاریخی برای مطالعه پیشینه رفوگری بسیار دشوار به نظر می‌رسد. با این حال در متون کهن ادبیات پارسی، اشاراتی به رفوگری پارچه یا ابزارهای مورد استفاده در آن صورت گرفته که نشان می‌دهد از قرن‌ها پیش، این هنر در میان ایرانیان رواج داشته است. ادیبان و شعرای مختلفی در گستره جغرافیای ایران، در سده‌های مختلف درباره رفوگری و پارچه‌بافی سخن گفته‌اند که نشان می‌دهد این فن علاوه بر گستردگی جغرافیایی، از مانایی تاریخی قابل توجهی نیز برخوردار بوده است. از مهم‌ترین منابع درباره فن رفوگری، «دیوان البسه» است که «خواجه نظام‌الدین محمود قاری» آن را در سده‌های هشتم و نهم هجری قمری (قرن چهاردهم میلادی) نگاشته است. وی در این کتاب تخصصی، به صورت مستقیم به فن رفوگری اشاره می‌کند.

ایرانیان از گذشته‌های دور در پارچه‌بافی زبانزد بوده‌اند و پارچه‌هایی مرغوب تولید می‌کردند. گستردگی هنر پارچه‌بافی در ایران، احتمالا یکی از عواملی است که رفوگری و ترمیم پارچه را نیز تقویت کرده و به رشد آن انجامیده است. تا همین چند دهه پیش، در سراسر ایران، هنرمندان رفوگر به این پیشه مشغول بوده‌اند و این هنر را به صورت سینه‌به‌سینه به شاگردان خود منتقل می‌کردند، اما امروز آموزش و فراگیری این فن به آموزش‌های خصوصی در آموزشگاه‌های هنری منحصر شده است.

کاربردها و ابزار

مهم‌ترین کاربرد رفوگری سنتی پارچه، مرمت پارچه‌های قدیمی است که برخی از آن‌ها دارای ارزش تاریخی به شمار می‌روند. همچنین پارچه‌هایی که به عنوان زمینه اجرای برخی کارهای هنری، همچون نقاشی، سوزن‌دوزی یا مشابه آن به کار رفته‌اند، به وسیله این فن قابل محافظت هستند.

در رفوگری سنتی پارچه از ابزارهای معمولی همچون سوزن، قیچی و انگشتانه استفاده می‌شود. هنرمند در این فن با نهایت دقت، نسوج پارچه را به نحوی مرتب می‌کند که آثار پارگی یا خوردگی پارچه از میان برود. در این کار از انواع فنون دوخت استفاده می‌شود تا کار رفوگر در محصول نهایی کمترین نمود را داشته باشد.

یک هنرمند رفوگر باید شناخت مناسبی نسبت به شیوه‌های بافت پارچه داشته باشد و جنس پارچه‌های مختلف را از هم بازشناسد. معمولا در گذشته رفوگران، پارچه‌بافان باتجربه‌ای بودند که تجربه خود در پارچه‌بافی را در رفوگری به کار می‌گرفتند. از آن جا که رفوگری پارچه، خود یک هنر مجزا و ارزشمند است، پارچه‌های ارزشمند تاریخی که عمل رفوگری روی آن‌ها صورت می‌گیرد، ارزش و اهمیتی مضاعف پیدا می‌کنند.

ثبت ملی رفوگری سنتی پارچه

فن رفوگری سنتی پارچه در ایران در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) با گستره ملی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. ثبت این فن موجب شد اقداماتی برای احیای هنر رفوگری سنتی پارچه و آموزش هنرجویان صورت گیرد.