مهارت‌های کهن قالیبافی فارس

قالیبافی یکی از هنرهای دستی کهن ایران‌زمین است. این هنر در هر نقطه از این سرزمین، متناسب با جغرافیا و رسوم همان منطقه، تغییراتی پیدا کرده است. از جمله مناطق ایران که این هنر سنتی را به سبکی خاص به اجرا درمی‌آورد و محصولاتی ویژه عرضه می‌کند، فارس است. مهارت‌های قالیبافی در استان فارس که یکی از استان‌های باستانی ایران به شمار می‌رود، به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در تونسکو به ثبت جهانی رسیده است.

سنت دیرینه قالیبافی

استان فارس به عنوان یکی از استان‌های پهناور ایران شناخته می‌شود و در جنوب آن قرار گرفته است. این استان را به خاطر وجود درختان نارنج و سنت دیرینه قالیبافی، «منطقه نارنج و ترنج» لقب داده‌اند. تقریبا یک سوم جمعیت این استان را عشایر چادرنشین تشکیل می‌دهند که با پرورش دام، روزگار می‌گذرانند. در بین این عشایر، قالیبافی از گذشته‌های بسیار دور رواج داشته است. مهارت‌های منحصر به فرد عشایر قشقایی و فارس در قالیبافی، قالی فارس را شهرتی جهانی داده و آن را به عنوان سوغات این استان مطرح کرده است.

مدارک و شواهد تاریخی نشان می‌دهد مهارت‌های قالیبافی فارس، قدمتی 1200 ساله دارد. قدیمی‌ترین مدرک در این باره، در صورت اموال خزانه‌داری هارون‌الرشید (خلیفه سلسله عباسی که حوالی سال 800 میلادی حکومت می‌کرد) پیدا شده است. در این فهرست نام برخی کالاها مانند قالی خلیفه، هزار بساط ارمنی، پانصد بساط طبیری و سیصد بساط دشت می‌شان به چشم می‌خورد.

ویژگی‌های قالی فارس

قالی فارس در طول تاریخ تغییرات فراوانی از نظر طرح و نوع بافت به خود دیده است، با این حال می‌توان ویژگی‌های مشترک آن را در این موارد خلاصه کرد:

• وزن متوسط

• نرمی و ظرافت

• غالب بودن رنگ‌های نه چندان روشن

• وجود حاشیه‌ای که تا هفت لایه

• غالب بودن نقش‌های گوشه‌دار بر نقش‌های قوس‌دار

• وجود نوارهای بافته‌شده با سبک گلیم در رنگ‌های آبی، قرمز و بلوطی، به خصوص در قالی‌های قدیمی

• وجود سه ترنج (لوزی) متصل به هم در میانه قالی و نبود طرح در گوشه آن.

با وجود آن که قالیبافی در سراسر ایران به عنوان یک هنر دستی رواج دارد، قالی فارس از ویژگی‌هایی خاص برخوردار است که آن را نسبت به بقیه نقاط ایران متمایز می‌کند: تارهای قالی فارس به طور کامل از پشم تشکیل می‌شود و اگر در آن از ابریشم استفاده شود، آن را رنگ نمی‌کنند. از این رو رنگ اصلی قالی همیشه نمایان است. در سراسر استان فارس، تنها در برخی مناطق کوهستانی مانند داراب، آباده، فراغه، اقلید و بعضی قسمت‌های نیریز که قالی‌های ریزبافت و ظریف در آن‌ها بافته می‌شود، تار و پود را از پنبه تهیه می‌کنند.

به طور کلی قالی با دو پود بافته می‌شود، ولی در برخی مناطق، قالی را با یک پود می‌بافند و به آن «گبه» می‌گویند. این نوع قالی‌ها، به خاطر سبک بافت، بسیار لطیف هستند ولی دوام بالایی دارند.

یکی دیگر از انواع قالی‌هایی که در فارس بافته می‌شود، «گلیم» و «جاجیم» است. رنگ‌های مورد استفاده در تارهای این نوع قالی بسیار متنوع است و به بافنده امکان می‌دهد طرح‌ها و نقوش رنگارنگ و مختلفی خلق کند. جاجیم را معمولا با خطوط باریک و نقوشی راه‌راه می‌بافند.

طرح‌های قالی فارس

استان فارس قله‌های بلند و آب و هوایی نسبتا معتدل دارد. عشایر استان برای تامین غذای دام‌های خود، در تابستان و زمستان محل زندگی خود را تغییر می‌دهند و در این کوچ دائمی، با طبیعت زندگی می‌کنند. از این رو چشم‌اندازهای زیبای این استان که با زندگی عشایر گره خورده، به خوبی در طرح‌هایی که در بافت قالی مورد استفاده قرار می‌گیرد، متجلی شده است. بیشتر طرح‌هایی که در بافت قالی‌های فارس مورد استفاده قرار می‌گیرد، به صورت ذهنی و بدون طرح قبلی، ساخته شده است.

به خاطر کوچ دائمی عشایر، دارهای قالی از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل می‌شود. بدین ترتیب در مدت بافت کامل یک قالی، ممکن است چند بار دار از جایی به جای دیگر برده و تنظیم شود. معمولا یک قالی که بافت آن تمام شده، «دستور» نامیده می‌شود و به عنوان الگویی برای شروع بافت قالی‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای آن که دستورالعملی برای نصب مجدد دار قالی وجود داشته باشد، یک قالی دستور همیشه در دسترس قالیبافان وجود دارد.

مهارت‌های ظریف قالیبافی و ترفندها و نکات ظریف آن، از سوی زنان عشایر اجرا و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.

انواع طرح‌های قشقایی

کارشناسان طرح‌های مورد استفاده در قالی‌های قشقایی را به دو دسته تقسیم کرده‌اند:

• طرح‌های سنتی که شکل‌های هندسی دارند و بدون طرح چاپ‌شده و از پیش آماده بافته می‌شوند،

• طرح‌های منظم که به صورت متقارن طراحی و اجرا می‌شوند.

در یک تقسیم‌بندی کلی، قالی‌های فارس به 10 دسته تقسیم می‌شود که هر کدام زیرمجموعه‌هایی دارد. در این جا برای اختصار فقط به دسته‌های اصلی این تقسیم‌بندی اشاره می‌شود:

1. نگاره‌های مرغی و طرح‌های کله مرغی

2. نقش‌های گیاهی

3. نقش‌های بته‌ای

4. نقوش حیوانات

5. نقوش عناصر گردونه خورشید

6. نقوش انواع گل‌ها

7. نقوش ستارگان

8. نقوش شطرنجی

9. نقش‌های دندانه‌دار ماهی و برگ

10. نقوش لوزی با آرایه‌های چهار بازویی

شیوه بافت

قالی فارس هنوز هم به شیوه‌های سنتی بافته می‌شود. در مجموع دو روش کلی برای بافت این قالی وجود دارد: «لول» و «تخت». اکثر عشایر قشقایی به شیوه «لول» یا «نیم‌لول» قالی می‌بافند. قالی‌های بافته‌شده به سبک تخت نرم‌تر هستند و زمانی که روی زمین پهن می‌شوند، زیاد صاف به نظر نمی‌رسند.

قالیبافان فارس به خلاف قالی‌هایی که در بیشتر مناطق ایران بافته می‌شود، از دار قالی افقی استفاده می‌کنند. البته در سال‌های اخیر با گسترش کارگاه‌های قالیبافی، دارهای ایستاده نیز گسترش پیدا کرده است. علاوه بر این بر خلاف گذشته، از طرح‌های ذهنی استفاده کمتری می‌شود.