بخش بزرگی از ادبیات پارسی به آثار غنایی تعلق دارد؛ آثاری که در آن‌ها عشق و داستان‌گویی نقش اصلی را ایفا می‌کنند. شاعران پارسی‌گوی در طول تاریخ منظومه‌های بسیاری را سروده‌اند و در آن به بیان داستان‌های عاشقانه پرداخته‌اند، ولی به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، در میان آن‌ها اثری نمی‌توان یافت که از نظر لطافت و استواری سخن و بیان نغز و شیوا به پای خسرو و شیرین برسد.

جایگاه خسرو و شیرین در ادب پارسی

«خسرو و شیرین» اثری بلندآوازه از «نظامی گنجوی»، شاعر بزرگ ایرانی است. جایگاه نظامی در ادب پارسی بسیار رفیع است، تا حدی که خود او نیز بدین جایگاه آگاهی داشته و در آثار خود به آن اشاره کرده است. نظامی با «فردوسی» و «شاهنامه»، اثر بی‌نظیر و سترگ او انس داشت و برخی آثارش همچون خسرو و شیرین را تحت تاثیر این کتاب بزرگ سرود. عظمت این سروده به حدی است که از آن به عنوان اثری یاد می‌شود که نظامی را به بالاترین رتبه در میان شاعران داستان‌سرای پارسی‌گوی رسانده است.

تصویری منسوب به نظامی گنجوی بر روی یک قالیچه‌ که در موزه‌ای در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان) نگهداری می‌شود 

پیشینه داستان خسرو و شیرین

در شاهنامه فردوسی، به داستان خسرو و شیرین اشاره شده، هر چند فردوسی در کتاب خود، به اندازه نظامی به داستان خسرو و شیرین رنگ و جلا نداده و بیشتر به جنبه‌های حماسی آن توجه کرده است. داستان در شاهنامه بدین شکل آغاز می‌شود: یک روز که خسرو با چندین تن از همراهان به شکار می‌رفت، شیرین برای جلب توجه او لباسی زردرنگ به تن می‌کند. خسرو او را می‌بیند و از وی می‌خواهد به قصر برود و شیرین این دعوت را می‌پذیرد. فردوسی درباره پیشینه آشنایی خسرو و شیرین سخن نگفته، در حالی که ظاهرا پیش از این رویداد آن دو با یکدیگر آشنایی داشته‌اند. ضمن این که در داستان فردوسی احتمالا او زنی از طبقات فرودست بوده است، موضوعی که با جایگاه اشراف‌زادگی شیرین در داستان نظامی تفاوت دارد... نظامی ولی این داستان را بسیار مفصل تعریف می‌کند. گفته می‌شود داستانی که نظامی تعریف کرده، در ناحیه‌ای به نام «بردع» میان مردم مشهور بوده است. این شهر تاریخی امروزه در خاک جمهوری آذربایجان قرار دارد. آن چه در بردع تعریف می‌شد، با روایت فردوسی از داستان خسرو و شیرین تفاوت‌هایی داشت، نظامی با اقتباس دیدگاه‌های عامه و اشاراتی که در کتاب‌های مختلف به داستان خسرو و شیرین شده بود، داستان را به شکلی زیبا بازآفرینی کرد. او آغاز و پایان داستان را به خوبی قالب‌بندی کرد و بدین ترتیب، به داستان زیبایی بیشتری بخشید. کار نظامی در میان شاعران و ادیبان پس از وی مورد توجه بود و بسیار مورد اشاره قرار گرفت. هنرمندان بسیاری نیز خصوصا در هنر مینیاتور، بر اساس داستان او به بازآفرینی‌های هنری پرداختند. خسرو و شیرین در میان عامه مردم جایگاهی والا پیدا دارد، تا حدی که در ضرب‌المثل‌ها راه یافته و داستانی شده که در گردهمایی‌ها و نشست‌های دوستانه و خانوادگی بازگو می‌شود.

اثری از استاد حسین بهزاد در سبک مینیاتور

روایت داستان خسرو و شیرین

این منظومه 6150 بیت دارد. خسرو این داستان را همان «خسرو پرویز»، پادشاه ساسانی می‌دانند که در سال‌های 590 میلادی و از 591 تا 628 میلادی سلطنت کرد. شیرین نیز یک شاهزاده ارمنی بود که بعدها ملکه ارمنستان شد.

نظامی در ابتدای منظومه خسرو و شیرین، ابتدا از عشق سخن می‌گوید و آن را می‌ستاید. با این کار خواننده با نگاه شاعر آشنا می‌شود و درمی‌یابد که چرا نظامیِ بزرگ، داستان خسرو و شیرین را برای سرودن منظومه خود برگزیده است. او عشق را عامل تعالی روح آدمی و محور کائنات و وجود می‌داند. زاده شدن خسرو پرویز و شیوه تربیت او دیگر موضوعاتی است که در مطلع داستان مورد اشاره قرار می‌گیرد. دل بستن «فرهاد» به شیرین یکی از روایت‌های این داستان است. خسرو در مقابل فرهاد کارشکنی می‌کند و در نهایت با دسیسه‌ای موجبات مرگ او را فراهم می‌آورد.

چاپی از داستان خسرو و شیرین به فارسی

نظامی با این داستان، تنها در پی قصه‌گویی نیست، بلکه فرهنگ ایران‌زمین را معرفی می‌کند و جایگاه زن در اجتماع ایرانی را وا می‌کاود. او کسی است که درباره تسلطش بر علوم مختلف زمانه‌اش بسیار سخن‌ها گفته‌اند و به وی لقب «حکیم» داده‌اند؛ یعنی کسی که در تمام علوم به مرتبه استادی رسیده است. او آن چه را که از علوم مختلف آموخته بود، از تاریخ و ادبیات گرفته تا نجوم و فلسفه، در داستانش به کار می‌گیرد.