خیابان سپه قزوین، اولین خیابان ایران

خیابان‌ها رگ‌های حیاتی شهرهای جدید هستند و بدون آن‌ها، هیچ کس سر هیچ قراری نمی‌رسد! خیابان‌ها راهنمای رسیدن به مقصدها هستند و در هر نشانی نامی از آنان به میان می‌آید. از میان خیابان‌ها ولی، برخی روایتگر رویدادهای مهم شهرها هستند، خیابان‌هایی که همچون یک ناظر کهنسال، صبورانه سرِ جای خود نشسته‌اند تا رویدادها بیایند و آن‌ها را برای وقوع، انتخاب کنند! در ایران خیابان‌های قدیمی کم نیستند، ولی اگر دنبال خیابانی هستید که عنوان «اولین خیابان ایران» را به خود اختصاص داده است، باید به قزوین بروید و به «خیابان سپه» سر بزنید!

ویژگی‌ها و ساختار خیابان سپه قزوین

در تعریف خیابان، آن را معبری دانسته‌اند که از کوچه عریض‌تر است و به عنوان محلی برای عبور وسایل نقلیه یا عابران پیاده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تعریف خیلی کلی‌تر از آن است که بتوانیم مدعی شویم «خیابان» از یک دوره تاریخی خاص رواج پیدا کرده و پیش از آن وجود نداشته است! منتها نامیدن خیابان سپه قزوین به عنوان «اولین خیابان ایران» معنای خاصی دارد. در واقع این خیابان را باید نخستین معبر ایران دانست که به شکل خیابان‌های امروزی، با طراحی قبلی ساخته شد و مسیرهای مخصوص رفت و آمد عابران پیاده و سواره در آن به وجود آمد؛ شبیه خیابان‌های امروزی که معمولا به موازات مسیر اصلی، در دو طرف آن مسیری به عنوان پیاده‌رو ساخته و با جدول‌گذاری مشخص می‌شود. این خیابان با گذرهایی که در آن زمان در ساختار شهرها وجود داشت، متفاوت بود و به عنوان مسیری مستقیم برای رفت و آمد مورد استفاده قرار می‌گرفت. در آن دوره معمولا گذرها بر اساس ساخت و سازهای قبلی شکل می‌گرفت، با این حال خیابان سپه مقدم بر ساختمان‌ها و معابر دیگر ساخته و به مبدئی برای جانمایی ساختمان‌ها و فضاهای شهری تبدیل شد...

تصویری قدیمی از خیابان سپه قزوین مربوط به سال 1284 خورشیدی/ 1905 میلادی

تاریخچه و سرگذشت خیابان سپه قزوین

خیابان سپه قزوین، زمانی ساخته شد که این شهر پایتخت ایران بود؛ در ابتدای حکومت صفویان که با آغاز قرن شانزدهم میلادی هم‌زمان است. شاه تهماسب صفوی (سلطنت از 1514 تا 1576 میلادی) این خیابان را در شمال محله «شهرستان» یا «حصار شاپور» ساخت. او همزمان به احداث ساختمان‌هایی -از جمله باغ سعادت‌آباد و عمارت دولت‌خانه- در دو طرف خیابان اقدام کرد. گفته می‌شود خیابان سپه در آن دوره با کاشت درختان چنار، جوی‌های آبِ روان در دو سمت آن و دقت فراوان در زاویه‌بندی‌ها و کف‌سازی، بسیار زیبا به نظر می‌رسید. بر اساس نقل‌های تاریخی، شاه در آن دوره محلی را در کنار خیابان به عنوان تفرجگاه به وجود آورده بود. بعدا در زمان شاه صفی (سلطنت از 1629 تا 1642 میلادی) خیابان سپه امتداد پیدا کرد و به گورستان جنوب قزوین که «کُهَن‌بَر» نامیده می‌شد وصل شد. بعدها شهرت خیابان موجب شد بخشی از محله شهرستان به عنوان «محله خیابان» هویتی جدا پیدا کند.

کاشی قدیمی که نام خیابان سپه و تاریخ 1307 (خورشیدی)/ 1928 میلادی روی آن دیده می‌شود

در دوره قاجار، در زمان ناصرالدین‌شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی)، زمانی که «سعدالسلطنه» حاکم قزوین بود، چند بنای دیگر از جمله مهمانخانه قزوین، چاپارخانه و تلگرافخانه در خیابان سپه تاسیس شد. این بناها در 1931 میلادی (1310 خورشیدی) تخریب شدند. در زمان ناصرالدین‌‌شاه خیابان سپه با معبری باریک به «خیابان طهران» (امروزه «تهران قدیم» خوانده می‌شود) ارتباط پیدا کرد. در نیمه اول قرن بیستم، زمانی که راه‌آهن به قزوین رسید، خیابان سپه را تا ایستگاه راه‌آهن ادامه دادند که در نتیجه آن، بخشی از سازه‌های قدیمی اطراف آن از میان رفت. امروزه امتداد خیابان سپه پس از تقاطع با خیابان تهران قدیم، «خیابان راه‌آهن» نام دارد. در نقشه‌های جدید این معبر با «خیابان شهدا» مشخص شده است. قدیمی‌ترین بخش خیابان مربوط به فاصله «عالی‌قاپو» تا نزدیکی مسجد جامع است.

«خیابان چهارباغ» را نمونه‌ای کامل‌شده‌تر از خیابان سپه می‌دانند که پس از انتقال پایتخت ایران از قزوین به اصفهان، با الهام از آن احداث شد. چهارباغ نیز یکی از خیابان‌های تاریخی ایران به شمار می‌رود که در نزدیکی بناهای مهمی همچون «سی و سه پل» واقع شده است. تاریخ ساخت خیابان چهارباغ را به آخرین سال‌های قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردانند.

ثبت ملی خیابان سپه قزوین