بقعه امامزاده زیدالکبیر، سند هویت تاریخی و فرهنگی ابهر

در ایران زیارتگاه‌ها و امامزاده‌های زیادی وجود دارد. این مکان‌ها آرامگاه نوادگان پیامبر اسلام هستند و از نظر تاریخی، فرهنگی و مذهبی بااهمیت شمرده می‌شوند. در طول تاریخ، مراکز آموزشی علوم دینی را معمولا در کنار بقاع امامزادگان ساخته‌اند و مهم‌ترین مراسم آیینی و مذهبی در آن‌ها به اجرا درآمده، از این نظر بخشی مهم از هویت فرهنگی جامعه ایرانی با این مکان‌ها گره خورده است. وجود این بناها را می‌توان نشانه‌ای از اعتقادات عمیق و پایدار مذهبی در میان ایرانیان دانست که با ارج نهادن به بزرگان دینی و امامزادگان به منصه ظهور می‌رسد. به خاطر قداست امامزاده‌ها، ایرانیان والاترین هنرهای خود در معماری را برای ساخت آرامگاه‌های آنان به کار برده‌اند. از این رو کامل‌ترین جلوه‌های هنرهایی همچون کاشی‌کاری را می‌توان در این مکان‌ها جستجو کرد... درابهر، بقعه «امامزاده زیدالکبیر» به عنوان یکی از آثار مهم مذهبی و تاریخی شهر شناخته می‌شود. گنبد مخروطی‌شکل و زیبای این امامزاده که به شیوه‌ای نسبتا متفاوت با بیشتر امامزاده‌های ایران ساخته شده، چشم‌اندازی خاص به آن بخشیده است.

جغرافیا و تاریخچه بقعه امامزاده زیدالکبیر

آرامگاه امامزاده زیدالکبیر یا «شاهزاده زیدالکبیر» مزار فردی است که نسب او به حضرت علی ابن ابی‌طالب، پیشوای اول شیعیان و حضرت حسن ابن علی، فرزند و جانشین ایشان باز می‌گردد. منابع تاریخی وفات این امامزاده بزرگوار را در سال 577 هجری قمری (1181 یا 1182 میلادی) ذکر کرده‌اند. وی پیش از وفات، از مدینه به ابهر مهاجرت کرده بود.

این بنا در شرق ابهر و در انتهای خیابان مطهری واقع است. پیش‌تر در اطراف ساختمان امامزاده یک گورستان وجود داشت که امروز اثری از آن دیده نمی‌شود. این بنا در حال حاضر در میانه یک میدان قرار گرفته و گل‌های رنگارنگ آن را احاطه کرده‌اند. به جز این بنا آثار تاریخی دیگری نیز در ابهر قرار دارند که از قدمت این شهر حکایت می‌کنند. قدیمی‌ترین آثار کشف‌شده در این شهر، از تپه‌ای باستانی به نامقلعه‌تپه به دست آمده است. این محل حداقل از اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد میزبان انسان‌ها بوده است. ابهر در دوره پیش از اسلام ناحیه‌ای آباد بود و پس از اسلام با وجود افت و خیزهای زیاد، در دوره‌های مختلف تاریخی، حیات و اهمیت خود را حفظ کرد. در حال حاضر ابهر دومین شهر بزرگ استان زنجان به شمار می‌رود و بیش از 100 هزار نفر جمعیت دارد. مردم ابهر به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند و پیرو آیین تشیع هستند. آب و هوای ابهر سرد و معتدل است و ارتفاع آن از سطح دریا به بیش از 1500 متر می‌رسد. کشاورزی ابهر پررونق است و انگور، سیب، گردو، بادام، سیب‌زمینی و زردآلو از عمده محصولات آن شمرده می‌شوند.

معماری بقعه امامزاده زیدالکبیر

پلان کلی بنا مستطیلی‌شکل است و در ساخت آن از آجر استفاده شده است. در داخل گچ‌کاری‌هایی برای تزئین بنا دیده می‌شود. در فضای بیرون نیز کاشی‌کاری به عنوان مهم‌ترین تزئین به کار رفته است. در اطراف بنا ایوانی زیبا و متقارن قرار دارد. گنبد مخروطی‌شکل بنا چشم‌گیرترین بخش آن محسوب می‌شود. بر بدنه گنبد قرنیزی آجری ساخته شده که زیبایی‌اش را دو چندان می‌کند. چنین سبکی از سده‌های سوم و چهارم هجری قمری (قرون نهم و دهم میلادی) در معماری ایرانی رواج یافت. پوشش کاشی فیروزی‌ای که بر آن طرح‌های هندسی نقش بسته است، جلوه‌ای روحانی به گنبد می‌بخشد. ارتفاع کلی گنبد به 13 متر می‌رسد.

قبر امامزاده در میانه شبستان داخلی قرار دارد و ضریحی طلایی‌رنگ آن را فرا گرفته است. این ضریح جدید است و پیش از آن، ضریحی چوبی به جای آن نصب بود. بخش شمالی بنا که به عنوان مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سال‌های میانی دهه 1980 میلادی (1360 خورشیدی) به آن اضافه شد. در قسمت غربی بقعه کتیبه‌ای کوچک وجود دارد که تاریخ 1075 هجری قمری (1664 میلادی) در آن قابل تشخیص است. این تاریخ، زمان اجرای عملیاتی برای مرمت بنا را نمایش می‌دهد. در سال 1989 میلادی (1368 خورشیدی) نیز عملیاتی برای مرمت بنا انجام شده است.

ثبت ملی بقعه امامزاده زیدالکبیر