زاینده‌رود، منشا حیات و سرزندگی

شاید اسم نیل یا آمازون را به عنوان معروف‌ترین رودهای جهان شنیده باشید؛ رودهای مهمی که تمدن و زندگی در بخشی از کره زمین به جریان آبِ آن‌ها وابسته است. ولی واقعیت این است که در سرزمین‌های خشکی مثل ایران، وجود رودهای پرآب اثر و اهمیتی دوچندان دارد. در ایران رودهای مهمی وجود دارند که «زاینده‌رود» یکی از آن‌هاست. این رود همان طور که از نامش پیداست، در نگاه مردمان ایران منشا زایندگی و حیات است.

آشنایی با زاینده‌رود
در منابع مختلف زاینده‌رود را «زنده‌رود»، «زندک‌رود»، «زرین‌رود»، «زرن‌رود»، «زندرود»، «زن‌رود» و «زرینه‌رود» نیز نامیده‌اند. این رود بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رود فلات مرکزی ایران شمرده می‌شود.

سرچشمه زاینده‌رود
زاینده‌رود از رشته‌کوه زاگرس سرچشمه می‌گیرد و به شرق جریان می‌یابد. زاگرس بزرگ‌ترین رشته‌کوه ایران است که از شمال غرب تا جنوب آن کشیده شده است. این رشته‌کوه سرچشمه شماری از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین رودهای ایران محسوب می‌شود. «زردکوه» یکی از مرتفع‌ترین قله‌های زاگرس، از جمله مهم‌ترین سرچشمه‌های زاینده‌رود به شمار می‌رود. ولی در مجموع رودی که در ادامه مسیر به عنوان «زاینده‌رود» شناخته می‌شود حاصل به هم پیوستن چند رودخانه کوچک و بزرگ است و باید برای آن چند سرچشمه مهم را در نظر گرفت: اول «چشمه دیمه» در استان چهارمحال و بختیاری که در نزدیکی روستایی به همین نام در شهرستان کوهرنگ واقع است؛ دوم رودخانه کوهرنگ که از زردکوه سرچشمه می‌گیرد و یکی از سرچشمه‌های اصلی رود کارون به شمار می‌آید، ولی با حفر سه کانال، آب آن از چند سال پیش به سوی زاینده‌رود هدایت شده است؛ سوم رودخانه پلاسجان که عمده منبع آبی آن از دامنه‌های زردکوه تامین می‌شود؛ چهارم رودخانه مرغاب در غرب اصفهان که آب آن از چشمه‌ای به همین نام تامین می‌شود. مرغاب در ارتفاعات «دالان‌کوه» قرار دارد و آب آن پس از عبور از سنگ‌های آهکی به صورت چشمه جوشش پیدا می‌کند. مرغاب پس از پیمودن مسیری 100 کیلومتری به زاینده‌رود می‌پیوندد.

مسیر زاینده‌رود
این رود در مسیر خود از شهرهای متعددی عبور می‌کند، ولی از میان همه شهرها، اصفهان شهرت و اهمیت بیشتری دارد. زاینده‌رود با عبور از اصفهان آن را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. در شهر اصفهان بر روی زاینده‌رود پل‌های تاریخی زیادی احداث شده که از میان آن‌ها نام «سی و سه پل» و «خواجو» به گوش هر گردشگری آشناست. به جز استان اصفهان، استان چهارمحال و بختیاری نیز در مسیر رود قرار دارند. طول رودخانه حدود 400 کیلومتر است. آبِ زاینده‌رود در نهایت پس از آن که حدود 140 کیلومتر از اصفهان دور می‌شود، در تالابی به نام «گاوخونی» آرام می‌گیرد. این تالاب در 30 کیلومتری شهر ورزنه در غرب اصفهان قرار دارد. در واقع زاینده‌رود که در مسیر خود شهرهای زیادی را حیات بخشیده، بر خلاف بسیاری از رودهای مهم، به جای پیوستن به دریا، در کویر ساکن می‌شود و به زمین فرو می‌رود تا در انتهای مسیر خود سفره‌های آب زیرزمینی را سیراب کند. تالاب گاوخونی از این نظر یکی از نمونه‌های نادر است و همه‌ساله گردشگران زیادی از آن دیدن می‌کنند؛ خصوصا در فصل کوچ که این تالاب به عنوان یکی از استراحتگاه پرندگان مهاجر، مهمانان زیادی دارد! از رودخانه زاینده‌رود مسیرهای فرعی برای آبیاری اراضی کشاورزی اصفهان ایجاد شده است که در گویش محلی به «مادی» معروفند.

شرایط کنونی زاینده‌رود
در دو سه دهه اخیر به دلیل خشکسالی‌های گسترده و کم‌شدن ارتفاع برف در منطقه زردکوه، زاینده‌رود دچار کم‌آبی شده و در مقاطعی از سال جریان آن پیش از شهر اصفهان قطع می‌شود. البته در کنار کم‌شدن آبِ سرچشمه‌ها، برخی فعالیت‌ها همچون احداث حدود 180 هکتار باغ در بالادست رودخانه، استفاده از الگوی کشت نامناسب و استقرار صنایعی همچون ذوب‌آهن در مسیر رودخانه نیز در خشک شدن زاینده‌رود تاثیرگذار بوده است.

ثبت ملی زاینده‌رود
نام زاینده‌رود در سال 2011 میلادی (1389 خورشیدی) در فهرست آثار طبیعی ملی ایران به ثبت رسید.