قلعه دختر، محافظ پایتخت ساسانی

استان فارس در مدتی حدود 400 سال، پایتخت سلسله ساسانیان بوده و آثار تاریخی فراوانی را در خود جای داده است. قلعه دختر که به عنوان یک دژ دفاعی ساخته شده بود و برای دفاع از شهر باستانی ساسانی کاربرد داشت، در محدوده شهرستان فیروزآباد قرار دارد و فاصله آن تا شیراز، به حدود 110 کیلومتر می‌رسد. این بنا در 1938 میلادی به عنوان اثر ملی در فهرست میراث فرهنگی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه قلعه دختر فیروزآباد

بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان، قلعه دختر در سال 224 میلادی، تاسیس شده است. هدف از ساخت این بنا، حفاظت از شهر تاریخی گور («اردشیر خوره» یا «فر اردشیر» هم نامیده می‌شد) بود که در آن زمان، پایتخت ساسانیان محسوب می‌شد. از این رو آن را بالای کوه ساخته‌اند تا به خوبی به پیرامون خود اشراف داشته باشد. قلعه دختر مناطق پیرامون دره تنگاب را به خوبی زیر نظر دارد. از پایین کوه، پلکانی مارپیچ تا ورودی قلعه دختر ایجاد شده است و برای بالا رفتن از کوه کاربرد دارد.

شهر گور

شهر گور در دشتی نسبتا هموار واقع شده بود و به دلیل آن که کوه‌های بلند اطراف نوعی حفاظ طبیعی برای آن ایجاد کرده بودند، مورد توجه پادشاهان ساسانی بود. به علاوه منابع آبی خوبی نیز در نزدیکی این شهر قرار داشت که مزیتی بی‌نظیر به آن می‌داد. شواهد نشان می‌دهد حتی پیش از ساسانیان، پادشاهان هخامنشی هم به این منطقه توجه ویژه‌ای داشتند و شهری پر رونق در آن جا به وجود آورده بودند، ولی در زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران (330 پیش از میلاد) شهر با سیلی مصنوعی، غرق شده بود. با این حال اردشیر بابکان (سلطنت از 224 تا 242 م.) این شهر را دوباره احیا کرد و رونق و شکوه را به آن برگرداند. شهر گور توسط اردشیر بابکان، در پلانی دایره‌ای‌شکل ایجاد شد. این دایره، 1950 متر قطر داشت. وی آب رودخانه دالکی را برای کشاورزی و رونق شهر به سوی آن هدایت کرد و آن را پایتخت خود قرار داد. این شهر چهار دروازه داشت و بنای پادشاهی در میانه آن احداث شده بود.

وجه تسمیه

دینی که در زمان ساسانیان رواج داشت، مهرپرستی بود. مهرپرستان آناهیتا را ایزدبانوی آب می‌دانستند و برای او احترامی فراوان قائل بودند. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد پدربزرگ اردشیر بابکان یکی از روحانیان برجسته معبد آناهیتا در شهر باستانی دارابگرد بوده و شاپور ساسانی (پدر اردشیر) نیز سرپرستی این معبد را بر عهده داشته است.

آناهیتا نماد پاکی و معصومیت بوده است. به همین جهت، قلعه‌ای را که برای حفاظت از شهر مهم گور تاسیس شده بود، به دختر نسبت داده‌اند تا پاسداشتی برای ایزدبانوی ساسانیان باشد.

معماری قلعه دختر

زیربنای قلعه دختر، نزدیک دو هزار متر مربع است و استحکامات آن از بخش‌های پایینی دره تنگاب تا بالاترین نقطه کوه، ادامه دارد. شکل ساخت بنا مستطیلی و ابعاد آن نزدیک 120 در 40 متر است. گچ و لاشه‌سنگ، اصلی‌ترین مصالح مورد استفاده در ساخت قلعه دختر است. دیوارهای اطراف آن با پستی و بلندی‌های کوه هماهنگ هستند و روی صخره‌های شیب‌دار قرار دارند. این قلعه به شکلی ساخته شده بود که صخره‌های کوهستانی در سه جهت شمال، غرب و جنوب آن پرتگاه‌هایی ایجاد کنند و امکان نفوذ به آن را از بین ببرند.

روی تمام صخره‌ها برج‌های دیده‌بانی وجود داشت و تنها راه ورود به قلعه، از پلکان جنوبی قلعه بود. این پلکان هنوز هم پا بر جاست. این ورودی در پایین‌ترین سطح قلعه و در قسمت جنوب غربی آن قرار دارد.

در قسمتی از قلعه دختر، دهانه غاری مشاهده می‌شود که احتمالا راه ارتباطی مخفی آن با شهر گور بوده است. در زمان حمله دشمن این راه برای رساندن نیروی انسانی، آذوقه و تسلیحات کاربرد داشته است.

قلعه دختر به عنوان ساختمانی نظامی و مسکونی کاربرد داشته و بنای اصلی آن در سه سطح، به صورت سه ساختمان پلکانی طراحی شده است. هر بخش معماری ویژه‌ای دارد و پلکانی مارپیچ، آن‌ها را به هم وصل می‌کند. در قسمت انتهایی قلعه بقایای یک ایوان باشکوه و گنبدی که روی آن قرار دارد، تشخیص داده می‌شود. در نزدیکی دیوار شرقی قلعه، فضایی به چشم می‌خورد که به عقیده برخی کارشناسان، حمام سلطنتی بوده است. تزئینات مورد استفاده در قلعه دختر به تزئیناتی که هخامنشیان در تخت جمشید به کار برده‌اند، شباهت دارد.

ثبت ملی و جهانی قلعه دختر فیروزآباد

در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) این اثر به عنوان بخشی از «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانیان» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این چشم‌انداز شامل هشت اثر باستانی است. همچنین قلعه دختر در سال 1937 میلادی (1315 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است.

اطلاعات

نام	قلعه دختر، محافظ پایتخت ساسانی
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	فیروزآباد
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی