پل ورسک، شاهکار بی‌نظیر مهندسی

پیدایش راه‌آهن را یکی از بزرگ‌ترین اختراعات تاریخ بشر می‌دانند؛ رویدادی که حمل و نقل و جابجایی بار و مسافر را در زمان کمتر، با هزینه پایین‌تر و سهولت بیشتر میسر کرد. راه‌آهن در قرن هجدهم در انگلستان متولد شد، ولی به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت. امروزه برخورداری از شبکه ریلی به عنوان یکی از مظاهر پیشرفت و توسعه کشورها به شمار می‌آید... ورود راه‌آهن به ایران به قرن نوزدهم باز می‌گردد (1265 خورشیدی/ 1886 میلادی). قرارداد ساخت خط ریلی شمال غرب ایران با روسیه که در 1912 میلادی (1291 خورشیدی) منعقد شد، نقطه عطفی در حمل و نقل ریلی ایران بود، هر چند این قرارداد به دلیل کارشکنی روس‌ها و وقوع تحولات سیاسی در این کشور، به اتمام نرسید. چند دهه بعد، پیمانکارانی آمریکایی مسئول ساخت راه‌آهن ایران شدند و راه آهن ایران در مسیری از جنوب (خلیج فارس) تا شمال (دریای خزر) امتداد یافت. در طول این مسیر که امروزه به عنوان یک میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شده، دیدنی‌های زیادی وجود دارد که «پل ورسک» یکی از آن‌هاست. این پل به دلیل برخورداری از ویژگی‌هایی منحصر به فرد، به عنوان یکی از معروف‌ترین و زیباترین پل‌های ایران شناخته می‌شود.

تاریخچه و موقعیت پل ورسک

پل ورسک همان طور که از نامش پیداست، در نزدیکی روستایی به همین نام، در شمال ایران قرار دارد. «ورسک» در 27 کیلومتری جنوب شهر پل سفید در شهرستان سوادکوه، از توابع استان مازندران واقع است. این پل در سال 1936 میلادی (1315 خورشیدی) توسط رضاشاه (سلطنت از 1925 تا 1941 میلادی) افتتاح شد. جالب این که در جریان جنگ جهانی دوم، پل ورسک و راه‌آهن سراسری ایران نقش مهمی در جابجایی نیروهای متفقین داشتند، تا جایی که چرچیل، نخست‌وزیر وقت انگلیس آن را «پل پیروزی» لقب داد. در همین دوره پل ورسک و چند پل دیگر در مسیر راه‌آهن سراسری ایران برای جلوگیری از نفوذ دشمن، در عملیاتی محرمانه مین‌گذاری شده بود، ولی این مین‌ها هرگز منفجر نشدند تا این پل‌ها به حیات خود ادامه دهند.

ارتفاع پل ورسک از کف دره نزدیک 110 متر است

این پل را شرکت دانمارکی «کمپساکس» با ارائه تضمین 70 ساله ساخت. این پل در حالی احداث شد که پیش از آن، شرکت‌هایی از آمریکا، فرانسه، انگلیس و آلمان در ایجاد ارتباط بین دو سوی رشته‌کوه البرز و احداث پلی برای عبور قطار ناتوان مانده بودند. ساخت پل از 1934 میلادی (1313 خورشیدی) شروع شد و پس از حدود دو سال به پایان رسید. «لادسلوس فون رابسویچ» (1893 تا 1975) مهندس سازه اتریشی، سازنده پل ورسک بود. از وی به عنوان یکی از سه نفری نام برده می‌شود که روشی جدید را برای احداث تونل توسعه دادند. این روش «تونل‌زنی اتریشی (NATM)» خوانده می‌شود. او در طول ساخت پل ورسک به همراه خانواده‌اش در کلبه‌ای کنار رودخانه ورسک زندگی کرد. گفته می‌شود رضاشاه هنگام عبور نخستین قطار از روی پل ورسک مقرر کرده بود رابسویچ به همراه خانواده‌اش در محلی زیر پل مستقر شوند تا در صورت فرو ریختن آن، جزای کم‌کاری خود را در دم بپردازند!

ویژگی‌های پل ورسک

پل ورسک را از جهاتی یکی از شاهکارهای مهندسی به شمار می‌آورند. پل ورسک را با وسایل ابتدایی و بدون استفاده از سازه‌ها و اسکلت فلزی ساخته‌اند. مصالح اصلی ساخت پل ورسک، آجر، سیمان و شن شسته‌شده است. ارتفاع پل از دره‌ای که روی آن احداث شده، 110 متر است و طول دهانه آن به 66 متر می‌رسد. حجم مصالح مورد استفاده در این پل حدود 4500 متر مکعب است. امروز پس از 9 دهه، هنوز هم قطارهای مسیر تهران ساری و تهران گرگان از روی این پل تردد می‌کنند.

برای ساخت پل دو پایه بتنی در دو طرف دره احداث کردند و سپس یک دال قوسی را روی آن به اجرا درآوردند. از آن جا که احتمال طغیان رودخانه ورسک وجود داشت، مهندسان تونلی را در زیر رودخانه حفر کردند و سپس با چرخش در مسیر و صعودی به میزان 100 متر، راه رسیدن قطار به پل ورسک را به وجود آوردند. اهمیت پل ورسک به اندازه‌ای بود که در زمان پهلوی دوم (1941 تا 1979 میلادی) تصویر آن روی اسکناس 200 ریالی نقش بسته بود. همچنین تصویر سه پل موازی مسیر راه‌آهن سراسری ایران که به «سه خط طلا» معروفند نیز روی اسکناس 20 ریالی چاپ شده بود.

تصویر مسیر رسیدن قطار به ورسک که به «سه خط طلایی» معروف است، در دوره پهلوی دوم روی اسکناس 20 ریالی چاپ شده بود

ثبت ملی پل ورسک

این بنای دیدنی در سال 1977 میلادی (1356 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. همچنین پل ورسک یکی از بخش‌های راه‌آهن سراسری ایران است که به عنوان نخستین میراث صنعتی ایران، در سال 2021 میلادی (1400 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.