باغ نیاوران، ناظر خاموشِ حوادث 200 سال اخیر ایران!

می‌گویند آن زمان که تهران تازه به پایتختی برگزیده شده بود و در مسیر تبدیل شدن به یک ابرشهر قرار داشت، در نزدیکی روستایی که با نام «گُرده‌وی» یا «گُرده‌به» شناخته می‌شد، در دامنه کوه‌های بلند، نی‌زاری قرار داشت. فتحعلی‌شاه (سلطنت از 1797 تا 1834 میلادی) دستور داد این نی‌زار را به باغی بزرگ تبدیل کنند تا در تابستان‌های گرم تهران مفری دل‌پذیر فراهم آید. این باغ را که از نی‌زارها برآمده بود «نی‌آوران» نامیدند، نامی که در طول زمان به «نیاوران» تبدیل شد. از آن پس نیاوران آمدن و رفتن شاهان و حوادث بزرگ و کوچک روزگار را به نظاره نشست و در خود بناهایی را به یادگار گذاشت؛ بناهایی که مجموعه «کاخ نیاوران» را تشکیل می‌دهد.

تاریخچه و تاسیس کاخ نیاوران

مجموعه کاخ نیاوران از دوره فتحعلی‌شاه تا زمان سقوط سلسله پهلوی (1979 میلادی) محل سکونت شاهان سلسله‌های قاجار و پهلوی بود. محمدشاه (سلطنت از 1834 تا 1848 میلادی) پس از آن که جانشین پدربزرگش، فتحعلی‌شاه شد، بنای کوچکی در باغ احداث کرد. پس از او ناصرالدین‌شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 میلادی) در سال 1230 خورشیدی (1851 میلادی) دستور ساخت «کاخ صاحبقرانیه» را در این باغ صادر کرد. «کوشک احمدشاهی» آخرین بنایی بود که در دوره قاجار و به دستور احمدشاه (سلطنت از 1909 تا 1925 میلادی) در باغ نیاوران ساخته شد. بعدها محمدرضا پهلوی (سلطنت از 1941 تا 1979 میلادی) با گسترش این مجموعه آن را به اقامتگاه تابستانی خود تبدیل کرد و در 10 سال پایانی حکومتش در آن ساکن شد. در این دوره برخی بناهای کوچک باغ تخریب شد و به جای آن کاخی برآمد که امروز به نام «کاخ نیاوران» شناخته می‌شود. پس از سقوط حکومت پهلوی (1979 میلادی)، این کاخ تعطیل شد، ولی در سال 1986 میلادی (1365 خورشیدی) به عنوان موزه مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر این مجموعه از چند موزه تشکیل شده است: کاخ‌موزه نیاوران، موزه جهان‌نما (از 1997 میلادی/ 1376 خورشیدی)، موزه صاحبقرانیه (از 1998 میلادی/ 1377 خورشیدی)، موزه کوشک احمدشاهی (از 2000 میلادی/ 1379 خورشیدی)، موزه کتابخانه اختصاصی (از 2004 میلادی/ 1383 خورشیدی)، باغ کتیبه‌ها (از 2008 میلادی/ 1387 خورشیدی) و موزه خودروهای اختصاصی (از 2012 میلادی/ 1391 خورشیدی).

کاخ صاحبقرانیه در باغ نیاوران

ساختمان‌های باغ نیاوران و ویژگی‌های آن‌ها

«کاخ صاحبقرانیه» در زمان ناصرالدین‌شاه تاسیس شد. در دوره پهلوی از این کاخ بهره‌برداری چندانی صورت نمی‌گرفت، تا این که رضاشاه در سال 1938 میلادی (1317 خورشیدی)، همزمان با ازدواج محمدرضا و فوزیه (همسر اول محمدرضا و خواهر ملک فاروق پادشاه وقت مصر) تصمیم گرفت از آن برای پذیرایی از مهمانان استفاده کند. علاوه بر تغییر چیدمان داخلی، بخش‌هایی از کاخ در این سال تخریب شد ولی با وجود همه تدابیر، در نهایت به دلیل سرمای هوا، عروسی در این باغ برگزار نشد! کاخ از دو طبقه ساخته شده و اتاق‌های مختلفی در آن وجود دارد. هر کدام از این اتاق‌ها در امور اداری محمدرضاشاه جایگاه و کاربردی پیدا کرده بود. در حال حاضر طبقه زیرین کاخ که «حوضخانه» نامیده می‌شود، از چند بخش تشکیل شده و آثاری از هنرمندان ایرانی در آن گرد آمده است. «موزه جهان‌نما» در همین زیرزمین قرار دارد.

موزه جهان‌نما در کاخ صاحبقرانیه- باغ نیاوران

«کوشک احمدشاهی» اقامتگاهی دو طبقه با مساحت نزدیک 800 متر مربع است. تزئیناتی که در نمای آجری بنا به چشم می‌آید، بسیار زیبا و خیال‌انگیز است. در زمان حکومت رضاشاه و ولیعهدی محمدرضا پهلوی، این عمارت مدتی محل سکونت ولیعهد بود، بعدها در زمان سلطنت محمدرضا این ساختمان مدتی به عنوان دفتر کار شاه مورد استفاده قرار گرفت. در طبقه همکف عمارت، سرسرایی وجود دارد که یک حوض مرمرین در میانه آن به چشم می‌خورد. در اطراف این سرسرا دو راهرو و شش اتاق قرار دارد. طبقه دوم نیز از یک سالن مرکزی و ایوانی سرتاسری در چهار طرف این طبقه تشکیل شده است.

کوشک احمدشاهی در باغ نیاوران

«کاخ نیاوران» در شمال شرق باغ نیاوران قرار دارد و در آن تلفیقی از معماری مدرن و سنتی به کار رفته است. در ابتدا قرار بود این ساختمان محلی برای پذیرایی سلطنتی و اقامت مهمانان عالی‌رتبه باشد، ولی در نهایت به عنوان سکونتگاه محمدرضا و خانواده‌اش مورد استفاده قرار گرفت. ساخت بنا در 1967 میلادی (1346 خورشیدی) پایان یافت. پلان کاخ چهارضلعی است و در آن به وفور از گچ‌بری و آینه‌کاری استفاده شده است. یکی از ویژگی‌های جالب این کاخ سقف بازشو آلومینیومی آن است که در هنگام گشوده شدن، نور سرسرای اصلی کاخ را تامین می‌کند. در طبقه همکف اتاق‌های پذیرایی و غذاخوری، سالن سینما و چند اتاق دیگر وجود دارد. در طبقه دوم نیز چند اتاق خواب و چند فضای خصوصی تعبیه شده است. در حال حاضر این کاخ محل نمایش مجموعه‌ای از ظروف چینی و کریستال، تابلوفرش‌های نفیس و وسایل زینتی است. همچنین در بخشی از ساختمان که محل استقرار خدمه بود، اسناد مربوط به کاخ نیاوران در معرض بازدید قرار گرفته است.

کاخ نیاوران

قسمتی از باغ که پیشتر به عنوان گاراژ اتومبیل‌های سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، امروز به عنوان موزه خودروهای اختصاصی فعالیت می‌کند و در آن شماری از خودروهای خانواده سلطنتی در فضایی نزدیک به 200 متر مربع به نمایش درآمده است.

موزه خودروهای اختصاصی- باغ نیاوران