پل آب‌رو خرانق، تنها پل سنتی انتقال آب در ایران

استان کویری یزد بخشی از کمربند خشک و نیمه‌خشک نیم‌کره شمالی محسوب می‌شود که در یک دره وسیع، بین رشته‌کوه‌های شیرکوه و خرانق واقع شده است. خرانق یکی از روستاهای واقع در شهرستان اردکان استان یزد است که آب و هوایی گرم و خشک دارد. این شهرستان از جهات مختلف، مهم و راهبردی است. وجود معدن سنگ‌آهن چادرملو، معدن اورانیوم ساغند و معادن باریت، روی و گرانیت در کنار منطقه حفاظت‌شده دره‌انجیر که گونه‌هایی مانند بز، میش، قوچ، گربه وحشی، سیاه‌گوش، یوزپلنگ و هوبره در آن زندگی می‌کنند، اردکان را به یکی از خاص‌ترین شهرستان‌های استان یزد تبدیل کرده است. خرانق با شهر اردکان 60 کیلومتر فاصله دارد و با تاریخی کهن، صاحب مجموعه‌ای غنی از میراث فرهنگی است. نام خرانق را شکل تحول‌یافته «خورنق» یا «خورانق» می‌دانند که معنای آن «محل تولد خورشید» یا «محل برآمد خورشید» است. در این روستا چندین اثر تاریخی از جمله قلعه، حمام، کاروانسرا، آب‌انبار و مسجد وجود دارد، ولی یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های گردشگری خرانق که مشابه آن در ایران وجود ندارد، یک پل آب‌رو دو منظوره است که هم برای انتقال آب و هم برای گذر عابران مورد استفاده قرار می‌گرفت، هر چند مقصود اصلی سازندگان پل عبور دادن آب بوده است.

تاریخچه پل خرانق
اگر از قنات و متفرعات آن که به عنوان سازه‌هایی برای انتقال آب قدمتی چند هزار ساله دارند صرف نظر کنیم، پل خرانق یکی از قدیمی‌ترین سازه‌های انتقال آب در استان یزد محسوب می‌شود و شیوه انتقال آب در آن، بومی و منحصر به فرد به شمار می‌آید. کارشناسان معتقدند پایه‌های این پل در دوره سلجوقیان (قرن یازدهم میلادی) بنا نهاده شده است ولی ساخت قسمت‌های رویی آن به دوره قاجار (قرن نوزدهم) باز می‌گردد. البته بر اساس نقل‌هایی که از کهنسالان خرانق در دست است، بخش بالایی بیش از یک قرن پیش بر اثر سیل فرو ریخته و در دوره قاجار بازسازی شده است. در این بازسازی پل با رعایت اصول مهندسی و اضافه شدن سازه‌ای جدید به نام «شترگلو» شکل بهتر و بهینه‌تری به خود گرفت.
مردم محلی مجموعه پل خرانق را «آب‌باره کال» یا «پل استرو» نیز می‌نامند. «آب‌باره» در گویش محلی «آب‌رو» معنا می‌دهد و «کال» رودخانه‌ای فصلی است که پل در مسیر آن قرار دارد. همچنین «استرو» اصطلاحی است که محلی‌ها زمین‌های آن سوی رود را به آن نام می‌خواندند و پل استرو مسیری بود که می‌توانستند از طریق آن به استرو نقل مکان کنند. شترگلوی پل شکلی از عارضه‌ای طبیعی است که بر اثر فرسایش ناشی از جریان آب حاصل شده است. شکل این سازه به گونه‌ای است که رسوب را لایروبی می‌کند و آبی زلال‌تر را در پل به جریان می‌اندازد.

معماری و ویژگی‌های پل خرانق
این پل سازه‌ای آجری است. استفاده از آجر یکی از دلایل استحکام پل محسوب می‌شود. آجرهای به‌کاررفته در پایه‌ها، رنگ قرمز دارد و دچار فرسایش شده است. مابین آجرها را با ملات ساروج پر کرده‌اند. این پایه‌ها بر روی چند لایه سنگ استوار است. آجرهای بخش بالایی نیز زردرنگ است و می‌توان جدیدتر بودن آن‌ها را به راحتی تشخیص داد. ابعاد آجرهای پایه 25 در 25 در 5 سانتی‌متر و ابعاد آجرهای بخش بالایی 20 در 20 در 5 سانتی‌متر است. پل چهار چشمه طاق و سه پایه دارد؛ طول آن 40 متر، پهنای آن 510 سانتی‌متر و ارتفاعش 570 سانتی‌متر است. پل شیبی حدود دو درصد دارد و بدین ترتیب جریان آب را هدایت می‌کند. این پل هنوز هم آب در مواقع نزول باران آب را از یک سو به سوی دیگر منتقل می‌کند.

ثبت ملی پل خرانق
مجموعه پل آب‌رو و شترگلو در سال 2014 میلادی (1393 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.