کاروانسرای عبدالغفارخان، بنایی سالم و پابرجا از قرن هجدهم میلادی

امنیت بخشیدن به راه‌ها و ساخت تاسیسات و ابنیه رفاهی و خدماتی، از اهداف اصلی حکومت‌هاست که در ساخت و کارکرد کاروانسراها متجلی می‌شود. از این رو بسیاری از حاکمان ایرانی پس از رسیدن به منصب، تلاش می‌کردند با تاسیس یا بازسازی کاروانسراها، زیرساخت‌های مورد نیاز تجارت را تقویت کنند و بدین شکل، نامی نیک برای خود دست و پا کنند. امروزه کاروانسراهای قدیمی زیادی در سراسر ایران وجود دارند که هنوز هم بسیاری از آن‌ها را با نام موسسان و بانیان بنا می‌شناسند؛ همچون «کاروانسرای عبدالغفارخان». این کاروانسرا را فردی به نام «عبدالغفارخان خلج» در دوره زندیه و قاجاریه (اواخر قرن هجدهم میلادی) تاسیس کرده است. وی در آن زمان یکی از خان‌های منطقه بود.

ویژگی‌های کاروانسرای عبدالغفارخان
کاروانسرای عبدالغفارخان در روستایی به نام «باغ شیخ» ساخته شده و به همین دلیل گاهی به نام «کاروانسرای باغ شیخ» نیز نامیده می‌شود. فاصله بنا از شهر ساوه در استان مرکزی، حدود هشت کیلومتر است. ساوه و مناطق اطراف آن را از دوران ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) پررونق می‌دانند. از آن جا که این کاروانسرا در نزدیکی جاده ابریشم و در مسیر دسترسی به شهرهای قم، اصفهان، همدان، قزوین و تبریز قرار داشت، تاجران زیادی در آن اقامت پیدا می‌کردند. وسعت چشم‌گیر کاروانسرا نیز به خاطر رونق آن در روزگار قدیم بود. کاروانسرا با پلان چهارگوش ساخته شده است و مساحت آن به 4800 متر مربع می‌رسد. شکل معماری کاروانسرای عبدالغفارخان به شیوه «چهار ایوانی» است که در آن اتاق‌ها پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند و با محیطی به نام ایوان که حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است، به آن متصل هستند. این شیوه معماری در کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک ایران کاربرد دارد. هر ضلع حیاط کاروانسرا حدود 37 متر است. به خاطر ترددهای زیاد به این کاروانسرا، چهار شترخان مجزا در آن ساخته شده بود. از آن جا که مسیرهای ارتباطی در ایران قدیم اکثرا بیابانی و فاصله آبادی‌ها از یکدیگر زیاد بود، از شتر که در برابر بی‌آبی و گرما مقاومت بیشتری دارد به عنوان مرکب استفاده می‌کردند و شترخان‌ها محلی برای نگهداری و استراحت شترها بود. بر بالای ورودی جای خالی یک کتیبه دیده می‌شود که احتمالا به سبک بناهای مشابه، اطلاعاتی درباره بانی، معمار و سال ساخت کاروانسرا در آن وجود داشته است. در نمای بیرونی، دو طرف ورودی را طاق‌نماهایی با عمق زیاد احاطه کرده‌اند. ورودی بنا به یک هشتی دو طبقه می‌رسد. اطراف این هشتی نمازخانه ساخته شده بود و در طبقه دوم آن، بخش شاه‌نشین قرار داشت که معادل اتاق‌های وی‌آی‌پی امروزی است! به جز شاه‌نشین ورودی، در انتهای اضلاع حیاط نیز شاه‌نشین‌هایی وجود دارد و شمار شاه‌نشین‌های کاروانسرا در مجموع به سه باب می‌رسد. همچنین 24 حجره نیز در کاروانسرا تعبیه شده است. یک آب‌انبار نیز در مجاورت کاروانسرا قرار دارد که امکانات رفاهی و اقامتی آن را کامل می‌کند. از آن جا که ساخت این کاروانسرا نسبت به بسیاری از کاروانسراهای ایرانی متاخرتر است، بنا تقریبا به صورت کامل سالم و سرپاست و حتی تزئینات مقرنس‌کاری موجود در بخش‌های مختلف آن، به همان شکل اولیه باقی مانده است. می‌توان کاروانسرای عبدالغفارخان را یکی از آخرین تجربیات ساخت کاروانسرای ایرانی به شمار آورد، هر چند در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم) نیز کاروانسراهایی در نقاط مختلف ایران ساخته شدند، ولی به تدریج به خاطر گسترش راه‌ها و مدرن‌شدن وسایل نقلیه کاروانسراها به تدریج از رونق افتادند. عمده مصالح بنا آجر است و در پی آن برای استحکام بیشتر از سنگ استفاد شده است. تزئیناتی آجری نیز در بخش‌های مختلف بنا به چشم می‌خورد.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای باغ‌شیخ
کاروانسرای عبدالغفارخان در سال 1975 میلادی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. این بنا یکی از 54 کاروانسرایی بود که تحت عنوان «کاروانسرای ایرانی» در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.