قلعه قمچقای، پناهگاه نظامی مردمان پنج هزار سال پیش

قلعه قمچقای یکی از آثار باستانی شهرستان بیجار استان کردستان است که بقایایی از آن به جا مانده است. کتیبه به دست آمده در این قلعه این گمان را که ساکنان اولیه آن از سومریان بوده‌اند تقویت کرده است. سومریان نخستین تمدن شهری را در منطقه میان‌رودان ایجاد کرده بودند.

موقعیت قلعه قمچقای در بیجار

نام بیجار را به معنی «بیدزار» می‌دانند، یعنی جایی که پر از درختان بید است. شهرستان بیجار در شرق استان کردستان و در فاصله 142 کیلومتری سنندج قرار دارد. این شهرستان به دلیل پیشینه تاریخی طولانی، شماری از با ارزش‌ترین آثار تاریخی کردستان را در خود دارد.

در 45 کیلومتری مرکز این شهرستان، قلعه‌ای به نام قمچقای وجود دارد که روی کوهی بلند واقع شده و بقایای آن هنوز قابل تشخیص است. بازدید از قلعه قمچقای کار دشواری است و برای این کار باید از مسیری صعب‌العبور گذر کرد.

تاریخچه قلعه قمقچای

سکونت انسان در استان کردستان به عصر دیرینه‌سنگی (حدود 40 هزار سال پیش) بر می‌گردد. از آن زمان تا کنون، کوهستان‌های این استان به خاطر منابع فراوان آب، به عنوان زیستگاه‌هایی دلخواه برای انسان شمرده می‌شود. از این رو بناهای مختلفی با کاربردهای مختلف مسکونی و دفاعی در سراسر آن به وجود آمده است.

این قلعه‌های کوهستانی را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

• اول: زیستگاه‌هایی که به عنوان دژی نظامی به حساب می‌آمدند و گروهی برای زندگی خود تاسیس کرده بودند. این افراد مخالف حکومت‌های محلی بودند و برای در امان ماندن از گزند آن‌ها، زندگی در قلعه را برمی‌گزیدند.

• دوم: فضاهایی که در آن بناهایی مانند بازار، عبادتگاه و خانه‌های مسکونی وجود داشت و به نوعی، جنبه نظامی آن کمتر بود.

قلعه قمچقای که در شهرستان بیجار و در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده است یکی از قلعه‌های نظامی است که به گمان باستان‌شناسان در هزاره سوم یا چهارم قبل از میلاد بنا شده است. قرار گرفتن این قلعه بالای یک کوه بلند، امنیت آن را بسیار بالا برده و موجب شده در طول تاریخ، گروه‌های مختلفی برای حفاظت جان خود در آن ساکن شوند. تیغه‌های بلند و هولناک کوه‌ها و پرتگاه‌های مخوف دره‌ای که قلعه در آن قرار دارد، دسترسی به آن را بسیار دشوار می‌کند.

بر اساس گمانه‌زنی‌ها، با توجه به این که آتشکده آذرگشسب در فاصله 100 کیلومتری قلعه قمچقای قرار دارد، احتمالا این قلعه حوالی سال 624 م. در زمان محاصره آتشکده آذرگشسب تخت سلیمان توسط هراکلیوس، امپراتور روم، تخریب شده است.

ارزش تاریخی قلعه قمچقای

در این قلعه کتیبه‌ای با نقش هیروگلیف پیدا شده که یکی از قدیمی‌ترین کتیبه‌های نیمه‌تصویری ایران است. نقوش هیروگلیف در واقع جزء نخستین خط‌هایی است که مصریان باستان حدود سه هزار سال پیش از میلاد برای انتقال پیام‌های خود به کار می‌بردند. بدین ترتیب این ادعا که قلعه قمچقای توسط سومریان بنا نهاده شده، قوت گرفته است.

پشته‌های سنگی بسیاری در اطراف محوطه قلعه وجود دارد که حصارهایی در آن کشف شده است. این حصارها احتمالا به قرون وسطی مربوط است و به شیوه خاصی بر بستر رودخانه عمود بوده است.

معماری قلعه

از بقایای به جا مانده از این قلعه مساحت آن حدود پنج هزار متر مربع تخمین زده می‌شود. با توجه به حجم این بقایا، به نظر می‌رسد در اطراف قلعه دیوارهایی قرار داشته که ارتفاع آن بسیار زیاد بوده است. در حصار قلعه بقایای برج مدوری قابل تشخیص است.

ورود به قلعه از قسمت شمالی آن و پس از عبور از مسیری باریک و دراز میسر بوده که حتی یک نفر هم به سختی امکان عبور از آن را داشته است! پناهگاهی زیرزمینی نیز برای قلعه ایجاد شده بود که با پلکانی متشکل از 41 پله با قلعه ارتباط داشت. آب‌انبارها و مخازنی هم برای نگهداری آب در دل سنگ‌های قلعه تعبیه شده است.

ثبت ملی قلعه قمچقای

این اثر تاریخی در سال 1986 میلادی (1365 خورشیدی) به شماره 1721 در فهرست میراث فرهنگی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	قلعه قمچقای، پناهگاه نظامی مردمان پنج هزار سال پیش
کشور	ایران
ناحیه	کردستان
شهر	بیجار
نوع	تاریخی
ثبت	ملی