کاروانسرای قصر بهرام، یک کاروانسرا یا یک قصر باستانی؟

انسان می‌تواند طبیعت را به تسخیر خود در آورد و آن را طوری سامان دهد که نیازها و مقاصدش تامین شود. از قعر زمین گرفته تا بالای کوه‌ها و از جنگل‌های انبوه تا بیابان‌های سوزان، همه جا می‌توان جای پای انسان را مشاهده کرد. «کاروانسرای ایرانی» یکی از جلوه‌های تلاش آدمی برای غلبه بر شرایط سخت بیابان‌ها و مسیرهای طولانی است که در گذشته، بزرگ‌ترین مشکل در برابر کاروان‌های تجاری به شمار می‌رفت. این تاسیسات در مناطق مختلف ایران ساخته شد تا کاروان‌ها از امکانات رفاهی آن بهره گیرند. با وجود این که تاسیس کاروانسرا به خاطر افزایش داد و ستد و رونق اقتصادی جامعه ایرانی بود، در کاروانسراهای باقیمانده از گذشته -که تعداد آن‌ها کم هم نیست- می‌توان تلالو ذوق و قریحه ایرانی را مشاهده کرد. «کاروانسرای قصر بهرام» یکی از کاروانسراهایی است که در مسیر سفر به شرق ایران ساخته شده است. این کاروانسرا امروزه در دل پارک ملی کویر، در استان سمنان و مناطق کویر مرکزی ایران قرار دارد. این بنا در 65 کیلومتری جنوب شهر گرمسار و در نزدیکی ارتفاعات «سیاه‌کوه» و دریاچه نمک  واقع است.

تاریخچه و ویژگی‌های کاروانسرای قصر بهرام

با وجود آن که این کاروانسرا را «قصر بهرام» می‌نامند و آن را به «بهرام گور»، پادشاه ساسانی (سلطنت از 421 تا 438 میلادی) نسبت می‌دهند، به اعتقاد بیشتر کارشناسان بنا از دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) باقی مانده است. البته احتمالا این نام چندان هم بی‌مناسبت نیست، زیرا به نظر می‌رسد بهرام گور روزگاری در این منطقه یک قصر شکارگاهی داشته است. کشفیاتی مربوط به روزگار پیش از صفویه در مناطق اطراف کاروانسرا به دست آمده که احتمال ساخت این بنا در دوره‌های پیش از صفویه را قوت می‌بخشد. همچنین در نزدیکی کاروانسرا ویرانه‌ای از یک بنای دیگر وجود دارد که «قصر بهرام» یا «قصر حرمسرا» نام دارد. کاروانسرایی موسوم به «عین‌الرشید» نیز در دو کیلومتری شمال کاروانسرای قصر بهرام واقع است.

معماری کاروانسرای قصر بهرام

بیشتر کاروانسراهای مناطق کویری ایران را از خشت ساخته‌اند. خشت به دلیل در دسترس بودن، ارزان‌تر تمام می‌شد و در تهویه هوا و خنک ماندن بنا نیز موثر بود. با این حال در کاروانسرای قصر بهرام به وفور از سنگ استفاده شده است. یکی از دلایلی که این بنا تا امروز استوار مانده، وجود سنگ در ساختار آن است. به خاطر وجود این سنگ‌ها، نمای کاروانسرا به رنگ کرم تمایل دارد و بسیار زیبا جلوه می‌کند. گفته می‌شود این ویژگی سبب می‌شد کاروانیان، حتی در شب‌ها بتوانند به راحتی کاروانسرا را از دور تشخیص دهند، خصوصا این که وجود «سیاه‌کوه» بنا را درون پس‌زمینه‌ای تیره قرار می‌داد و مشخص‌تر می‌کرد. احتمالا تمام یا بخشی از سنگ‌های به‌کاررفته در ساختار کاروانسرا از سیاه‌کوه به دست آمده باشد.

وجود چهار برج دیده‌بانی در چهار طرف بنا، یکی از تمهیدات امنیتی معماران محسوب می‌شد. البته این برج‌ها تنها محلی برای استقرار نگهبانان نبودند، بلکه از نظر فنی همچون ستون‌هایی محکم وزن دیوارهای قطور کاروانسرا را تحمل می‌کردند و به بنا استحکام می‌بخشیدند. علاوه بر این در برخی شب‌ها روی این برج‌ها آتش می‌افروختند تا کاروان‌هایی که در تاریکی مانده‌اند، مسیر خود را بهتر بیابند.

کاروانسرا به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. در این شیوه اتاق‌ها در چهار طرف یک حیاط مرکزی چهارگوش قرار می‌گیرند و میان آن‌ها و حیاط، ایوانی فاصله می‌اندازد. ایوان که نزدیک یک متر بالاتر از سطح حیاط است، محلی برای استراحت و رفت و آمد به شمار می‌رود. پیرامون حیاط کاروانسرا مجموعا 24 اتاق قرار دارد. در وسط حیاط یک حوض چهارگوش با ژرفایی نزدیک دو متر دیده می‌شود که گرد آن چند درخت روییده‌اند.

سامانه آبرسانی کاروانسرای قصر بهرام

یکی از وجوه تمایز این بنا نسبت به بناهای مشابه، وجود دو ورودی در بخش شمالی و جنوبی است، در حالی که بیشتر کاروانسراهای ایرانی تنها یک در دارند. برای انتقال آب به این کاروانسرا از جوی‌های کوچکی استفاده می‌شد که به وسیله لوله‌های سفالی ایجاد شده بود. این لوله‌ها آب را از چشمه‌ای در چند کیلومتری به کاروانسرا می‌آوردند و به حوض مرکزی سرازیر می‌کردند. کاروانسرای قصر بهرام در حال حاضر پس از مرمت، به عنوان اقامتگاه فعالیت می‌کند. البته حضور در کاروانسرا به دلیل وجود آن در منطقه‌ای حفاظت‌شده، به اخذ مجوز از مسئولان محیط زیست نیاز دارد.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای قصر بهرام