ابوالوفا بوزجانی، پیش‌گام تحول در ستاره‌شناسی و ریاضیات

شاید برای ما مردمان عصر مدرن، ستارگان تنها زینتی بر آسمان شب باشند، ولی برای گذشتگان، ستارگان راهنمای مسیرها و مبنای محاسبه بودند. در آن زمان‌ها بود که مردی از سرزمین ایران مرزهای دانش را درنوردید و با نوآوری‌های شگرف خود، افق‌هایی جدید بر دانش بشری گشود. «ابوالوفا بوزجانی»، با نبوغی شگفت‌آور، فنون مثلثات را تکامل بخشید، جدول‌های سینوس و تانژانت را سامان داد و در رصدخانه بغداد، راه آینده‌نگری علمی را هموار کرد. او با دقتی بی‌نظیر، فاصله‌ها را سنجید، زاویه‌ها را شناخت و عدد را از نماد به ابزاری برای اندیشه تبدیل کرد. خدمات ابوالوفا نه تنها در روزگار خود، بلکه قرن‌ها بعد نیز بر سیر دانش تأثیر گذاشت.

زندگی و زمانه ابوالوفا بوزجانی

ابوالوفا محمد بن محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس بن بوزجانی، در 940 میلادی (328 هجری قمری) در «بوزجان» از توابع ولایت جام در شمال شرقی ایران امروزی به دنیا آمد. وی پس از فراگرفتن علوم اولیه به نیشابور رفت و در سال 960 میلادی (348 هجری قمری) راهی عراق شد. در آن دوران بغداد به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی جهان شناخته می‌شد و برترین دانشمندان در آن جا جمع بودند. ابوالوفا تا پایان عمر در عراق ماند و به مهم‌ترین ریاضی‌دان و منجم زمان خود تبدیل شد. وی علاوه بر کارهای علمی، در مدت اقامت در بغداد به امور دیوانی نیز مشغول بود. گفته می‌شود او در بغداد سرپرستی یک بیمارستان را نیز عهده‌دار بوده و تحقیقاتی در موسیقی نیز انجام داده است. ابوالوفا بوزجانی در سال 998 میلادی (388 هجری قمری) درگذشت.

خدمات و آثار ابوالوفا بوزجانی

بوزجانی ریاضیدان و ستاره‌شناسی بی‌نظیر بود که در قرن دهم میلادی، مجموعه‌ای از نوآوری‌های بسیار مهم را در بخشی مهم از علوم آن زمان به نام خود ثبت کرد. وی بیشتر تحقیقات نجومی خود را در رصدخانه بغداد به انجام رساند و روش‌هایی برای محاسبه صحیح مسافت و مسیرها پیشنهاد داد. یافته‌های او در زمینه مثلثات کروی بسیار چشم‌گیر و فراتر از عصر اوست. وی راهکارهایی برای رسم اشکال هندسی با خط‌کش و پرگار پیشنهاد کرده است. مهم‌ترین کتاب ابوالوفا بوزجانی که بیشترین نوآوری‌های او در آن گرد آمده، «فی‌ مایحتاج‌ الیه‌ الکُتّاب‌ و العُمّال‌ من‌ علم‌ الحساب‌» نام دارد. سه فصل اولیه این کتاب به اصول نظری علم ریاضیات اختصاص یافته است. بحث درباره انواع کسرها و محاسبه آن، بسط کسرهای مرکب و نخستین اشاره به اعداد منفی، از مهم‌ترین مباحث این کتاب به شمار می‌آید. این کتاب ابوالوفا سال‌ها مرجع کار حسابداران، مهندسان و کاتبان بود. چند نسخه از این کتاب در کتاب‌خانه‌های مختلف اروپا بر جا مانده که نشانه‌ای از کاربرد گسترده آن است.

یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای علمی ابوالوفا بوزجانی که اسناد آن به دست ما رسیده، همکاری او با دانشمند نام‌آور، ابوریحان بیرونی، در جریان رصد یک ماه‌گرفتگی در سال ۳۸۷ هجری قمری (۱۰۰۸ میلادی) است. این رویداد در دو نقطه دور از هم، یعنی بغداد و خوارزم (در غرب ازبکستان امروزی)، به‌طور هم‌زمان رصد شد. هدف از این همکاری، اندازه‌گیری اختلاف زمانی میان دو شهر و در نتیجه محاسبه دقیق طول جغرافیایی آن‌ها بود؛ نتیجه‌ای که علی‌رغم فاصله تقریبا دو هزار کیلومتری این دو شهر، با اندازه‌گیری‌های امروز تفاوت اندکی دارد.

ابوالوفا جداول سینوس‌ها و تانژانت‌ها را گرد آورد و توابع سینوس و کسینوس را معرفی کرد. مطالعه روابط مثلثاتی مرتبط با یک کمان از دیگر خدمات وی بود. در آن زمان استفاده از اعداد ده‌دهی هنوز متداول نشده بود، از این رو بوزجانی محاسبات خود را در آثارش به صورت متنی بیان کرده است. او در هندسه مسائلی را حل کرده که تا آن زمان لاینحل مانده بود. «المجسطی» از کتاب‌های اوست که در آن، کتابمجسطی بطلمیوس را با بیان نتایج رصدهای خود کامل‌تر کرده است. بخش‌های اندکی از این کتاب در دسترس است. در منابع مختلف از چند اثر دیگر بوزجانی نیز نام برده شده که امروزه اثری از آن وجود ندارد.

یادبودهای ابوالوفا بوزجانی